2 . محمد بن اسماعيل بخارى (م:256هـ.ق) - فقیهان جهانگرد نسخه متنی

به خاطر اهتمام به اين امر, اصحاب ائمه(ع) چهارصد (اصل) حديثى فراهم آوردند كه به اصول (اربعمأه) معروف است. معتبرترين كتابهاى حديثى شيعه كه از ثبت و ضبط و باب بندى, تنظيم اصول ياد شده بر آمده اند, چهار كتاب معروف به (كتب اربعه) است. برخى از مؤلفان اين كتابها براى گردآورى, ثبت و ضبط احاديث به سرزمينهاى بسيارى سير و سفر كرده اند, از جمله:

1 . ابوجعفر محمد بن على بن بابويه قمى معروف به شيخ صدوق (305 ـ م381هـ.ق)

وى از علماء طراز اول شيعه است كه براى گردآورى جامع روائى خود (من لايحضره الفقيه) تبليغ و ترويج دين, پاسخ به شبهه هاى شبه افكنان, به سرزمينهاى بسيارى سفر كرده است. وى كه در جوانى به درجات عالى دانش و كمال دست يافت, به درخواست اهالى رى دررجب سال 339هـ.ق. و يا 347هـ.ق به آن جا سفركرد.63 البته دراين زمان ارتباط خود را با قم قطع نكرد, به منظور ديدار مشايخ و بهره ورى از آنان با آن جا رفت و آمد داشت.64

در سفرى به خراسان, در بين راه وارد نيشابور شد و از مشايخ حديث آن شهر چون: ابوعلى حسين بن احمد بيهقى, عبدالواحد بن محمد بن عبدوس نيشابورى, ابومنصور احمد بن ابراهيم بن بكر اخوزى, ابوسعيد محمد بن فضل بن محمد بن اسحاق معروف به ابى سعيد معلم و شخصيتهاى ديگر, حديث شنيد و از آن جا به مرو رود رفت و در آن جا از جماعتى از جمله: ابوالحسن محمد بن على بن الشاه فقيه مرو رودى و ابويوسف رافع بن عبداللّه بن عبدالملك, سماع حديث كرد.65 سپس به بغداد سفر كرد و از شمارى از علماى آن ديار, از جمله: ابوالحسن على بن ثابت الدواليبى, ابومحمد حسن بن محمد بن يحيى علوى حسينى, معروف به ابن ابى طاهر و ابراهيم بن هارون حديث شنيد. در سال 354 وارد كوفه شد66 و به ديدار حديث شناسان بزرگ, از جمله: محمد بن بكران نقاش, احمد بن ابراهيم بن هارون فامى و ابوالحسن على بن عيسى شتافت و از آنان نيز حديث دريافت كرد, سپس به مكه مكرمه مشرف شد. در مسير بازگشت از مكه مكرمه در شهركى به نام (فيد) از ابو على احمد بن ابى جعفر بيهقى حديث شنيد. از محضر شيوخ و علماى آن شهر از جمله: ابواحمد قاسم بن محمد بن احمد بن عبدويه, محمد بن فضل بن زيدويه, بهره برد و حديث دريافت كرد. از ابوالعباس فضل بن فضل بن عباس كندى همدانى اجازه نقل حديث گرفت. نجاشى بر اين نظر است كه صدوق در سال 355هـ.ق. در بازگشت از سفر حج براى بار دوم وارد بغداد شده از آن جا براى بار دوم به قصد زيارت امام رضا(ع) به خراسان سفركرده است. در مسير سفر بين سالهاى 367هـ.ق تا 368هـ.ق در نيشابور, مشهد, رى, در مجالس عمومى و مناسبتهاى مختلف به ايراد سخن پرداخته كه حاصل آن امالى (مجالس) موجود است. دراين محافل افزون بر بيان باورهاى دينى شيعه, مسائل مورد ابتلا, پاسخ به شبهات اعتقادى رد شبهات شبه افكنان نيز بوده كه كتاب ارزشمند (كمال الدين و تمام النعمه) دستاورد اين گفت وگوهاى علمى است. وى براى بار ديگر به ماوراء النهر رخت كشيده است. در روز سه شنبه 17شعبان سال368هـ.ق. وارد بلخ شده از مشايخ حديث آن جا از جمله: ابوعبداللّه حسين بن محمد أشنانى رازى و ابوعبداللّه حسين بن احمد استرآبادى و… حديث شنيده است. از آن جا به سرخس مى رود و از ابانصرمحمد بن تميم سرخسى فقيه, حديث فرا مى گيرد. به ايلاق (از شهرهاى بلخ وشاش) سفر مى كند و در آن جا نيز از ابا الحسن محمد بن عمربن على بن عبدالله بصر يى و ابا نصر محمد بن الحسن بن ابراهيم كرخى كاتب و ابامحمد بكربن على بن محمد بن فضل حنفى شاشى, حاكم و ابا الحسن على بن عبداللّه بن احمد اسوارى حديث مى شنود و ثبت و ضبط مى كند.

در اين زمان بود كه شريف الدين ابوعبداللّه معروف به نعمت (نعمة اللّه) بر شيخ صدوق وارد مى شود و از او مى خواهد كه كتابى در باب حلال و حرام و شرايع و احكام بنگارد. شيخ صدوق درخواست او را مى پذيرد و كتاب شريف (من لايحضره الفقيه) را مى نگارد.67

از آن جا به سمرقند مى رود و از ابومحمد عبدوس بن على بن عباس گرگانى و ابو اسد عبدالصمد بن عبدالشهيد انصارى حديث مى شنود و سپس به فرغانه سفر كرد و از تميم بن عبداللّه بن تميم قرشى, و ابو احمد محمد بن جعفر البندار شافعى فرغانى و اسماعيل بن منصور بن احمد قصار و ابومحمد محمد بن ابى عبداللّه شافعى حديث شنيد.

در مجموع در سيرو سفرهاى بسيار و ديدار مشايخ معتبر و گشت وگذار مناطق مختلف از 252 شيخ حديث دان حديث شنيد.68

شيخ صدوق, حدود 300 اثرعلمى از خود به جا گذاشته69 كه برخى از آنها را در سفر نگاشته است از جمله:

* اعتقادات: اين اثر را شيخ صدوق در نيشابور به درخواست كسانى كه در مجلس املاء او شركت مى جستند, نگاشته است. مردم از او خواستند اعتقادات اماميه را به صورت مختصر, بيان كند. وى جلسه روز جمعه 12 شعبان سال 368هـ.ق. مجلس 93 از مجالس امالى را به اين بحث اختصاص داد و به بيان اعتقادات ضرورى و غيرضرورى شيعه پرداخت آن را به عنوان فهرست عقايد اماميه ناميد. در پايان گفت: انشاء اللّه دربازگشت از سفر ماوراء النهر به نيشابور اين فهرست مختصر را شرح و تفسير خواهم كرد.

از اين كه درميان آثار شيخ صدوق از چنين اثرى ياد نشده معلوم مى شود شيخ در بازگشت برايش ميسّرنشده به شرح و تفسير اعتقادات بپردازد.

* كتاب امالى كه به (المجالس) يا (عرض المجالس) نيز معروف است,97 مجلس را در بردارد, كه در شهرهاى گوناگون املا شده است.

* من لايحضره الفقيه: اين اثر كه مهم ترين جامع روايى شيعه است, در قريه ايلاق از توابع بلخ, به درخواست شريف الدين ابوعبداللّه معروف به نعمت, كه از شيخ كتابى در باب احكام حلال و حرام خواسته بود, نگارش يافته است. اين كتاب 5920 حديث را در بردارد كه شيخ آنها را در سيروسفر و ديدار مشايخ حديث گردآورده است.

* كمال الدين و تمام النعمه: در پاسخ به شبهه هاى شبهه افكنان درباره امامت, بويژه امام عصر(عج), نگارش شده است. اين اثر, دستاورد بحثها و گفت وگوهاى علمى شيخ در نيشابور است.

در ميان دانشمندان اهل سنت, كسانى كه براى شنيدن, گردآورى و ضبط حديث به سيروسفر وگردشگرى پرداخته اند, فراوانند. شمارى كه بيش ترين گردشگرى را در جغرافياى اسلام بدين منظور داشته اند عبارتند از:

2 . محمد بن اسماعيل بخارى (م:256هـ.ق)

وى براى شنيدن و گردآورى حديث مسافرتهاى گسترده اى به شهرهاى: خراسان, عراق عجم, عراق عرب, حجاز, شام, مصر نمود و سرانجام در بغداد اقامت گزيد و مورد توجه دانش پژوهان واقع شد. پس از مدتى به انگيزه ياد شده, ديگربار رهسپار سيروسفر گشت. در مسير از شهرهاى كوفه, مكه مكرمه, مدينه, دمشق, قيساويه, عسقلان, حمص, بصره, رى, نيشابور و مرو ديدن كرد و با دانشمندان اين شهرها ملاقات كرد و از آنان حديث شنيد و سرانجام در يكى از روستاهاى سمرقند, به نام (خرتنگ) بدرود حيات گفت. بخارى اثر حديثى خود را به نام: (صحيح بخارى) كه معتبرترين كتاب روايى اهل سنت به شمار مى رود كه در مدت شانزده سال گردشگرى نگاشته است.70