اين كتاب از گرانبهاترين آثار كهن شيعى در فن رجال و از كتابهاى مورد اعتماد علماى اين فن است. چنانكه در آغاز اين گفتار ياد شد، «فهرست» اصطلاحا بر كتبى كه در آن از صاحبان «اصول» و «مصنفات» (64) نام برده شود اطلاق مىگردد و قدماى علم رجال غالبا فهرستهايى داشتهاند كه در آنها فقط به معرفى بعضى از مؤلفان شيعه يا معرفى مؤلفان كتب موجود نزد خود ايشان بسنده مىشده است، مانند: فهرست زرارى و فهرست ابن عبدون.نخستين كسى كه در اين رشته به تفصيل كتاب نوشت ابو الحسين احمد بن حسين بن عبيد الله غضائرى، رجالى معروف شيعه و معاصر شيخ طوسى و نجاشى، بود كه دو كتاب فراهم آورد يكى در اصول و ديگرى در مصنفات. ولى متاسفانه اين دو كتاب به نسلهاى بعد نرسيد، چنانكه از پيش ياد كرديم.از لحن كلام شيخ طوسى در مقدمه الفهرست آنجا كه در مقدمه كتابش از اصرار شيخ فاضل و هم از بيان شيخ نجاشى - معاصر و همدوره عاليقدر شيخ كه او نيز كتابى در همين موضوع تاليف كرده - سخن مىگويد، برمىآيد كه انگيزه اين هر دو دانشمند همعصر و عاليقدر همان خالى بودن زمينه اين كار و فقدان كتاب جامع و مشبعى در اين رشته بوده است. بجز فهرست ابن نديم (متوفا به سال 385) كه موضوعا با فهرست مصطلح تا حدودى متفاوت است و درباره تمامى علوم و فنون و مذاهب و سنن معموله ميان مسلمانان و بيان مؤلفات ايشان در هر يك از اينها و مؤلفات علماى غير مسلمان است و سال تاليف آن 378 است، فهرست شيخ قديمىترين كتاب مفصلى است كه در اين رشته تاكنون به جاى مانده و در دسترس دورههاى بعد قرار گرفته است. فهرست ابو غالب زرارى (65) متوفا به سال 368) و معدودى از فهرستهاى متقدم بر شيخ (66) - كه اكنون بر جا و در دسترس است - كتابهايى كوچك، بلرسالههايى، خاص معرفى چند كتابند. (67)در اين باره كه از فهرست شيخ و فهرست نجاشى كداميك پيش از ديگرى تاليف شده، تحقيق يقينآورى انجام نگرفته است. شايد بدين قرينه كه نجاشى در فهرستخود از شيخ و تاليفات وى از جمله الفهرست نام برده، در حالى كه در فهرست شيخ از نجاشى و تاليف وى نامى نيست، گمان مىرود كه كتاب نجاشى پس از كتاب شيخ تاليف شده است. ولى اولا نامبرده شدن كتاب شيخ در فهرست نجاشى دليل بر تقدم كتاب شيخ نيست و آيا نمىتوان تصور كرد كه نجاشى قبلا نام و ديگر تاليفات شيخ را در فهرستخود ثبت كرده و پس از آنكه فهرست شيخ نوشته شده، آن را نيز در شرح حال وى گنجانيده و به كتب شيخ افزوده باشد؟ همان طور كه خود شيخ طوسى در ذيل شرح حال و در شمار تاليفات خود در فهرستش از كتاب مبسوط، كه گفتهاند آخرين تاليف شيخ است، نام آورده و آن را بر شرح حال خود افزوده است. ثانيا اگر نام نبردن از كتاب نجاشى در فهرست شيخ به موجب آن باشد كه در هنگام نگارش آن فهرست، كتابنجاشى وجود نداشته، مىبايستبعدها كه كتاب مزبور تاليف شده، در فهرست شيخ گنجانيده شود، زيرا بنابر مشهور، شيخ طوسى ده سال پس از نجاشى زنده بوده و به طور حتم از وجود كتاب وى با خبر شده است. بنابراين، دليل ياد نشدن كتاب نجاشى را در فهرست شيخ و همچنين ياد كردن نجاشى كتاب شيخ را بايد در چيز ديگرى جستجو كرد كه احتمالا عبارت باشد از معروفيت و عظمت علمى شيخ طوسى و كتابهايش در جامعه شيعى آن روزگار و برخوردار نبودن نجاشى از شهرتى كه موجب توجه كامل به خود يا كتابش گردد.ليكن با اين همه، بررسى و مقابله دو كتاب مزبور و برخورد به عباراتى در فهرست نجاشى كه عينا عبارات فهرست شيخ با پارهاى اضافات است و مشاهده شيوه بيان نجاشى در بسيارى از موارد كه نمايشگر نظر انتقادى وى نسبتبه مطالب هرستشيخ است، تقريبا جاى ترديدى در اين باقى نمىگذارد كه فهرست نجاشى پس از فهرست شيخ تاليف شده است.
لطفا منتظر باشید ...
