منشأهاي خطاي ذهن از نظر قرآن - نبوت نسخه متنی

 بايد جزو مفاخر او شمرد اين است كه به همين نكته پي برد كه اشتباه علماء و فلاسفه بيشتر در اين است كه در قضاوت خودشان عجله مي كنند . وقتي مي خواهند به ماده اي استناد كنند ، قبل از آنكه آن ماده آنچنان برايشان روشن باشد كه راه احتمال مخالف به كلي مسدود باشد ، لاقيدي به خرج مي دهند ، همين قدر كه يك مطلب در ذهنشان كمي روشن شد كافي مي دانند و فورا آن را پايه فكر قرار مي دهند ، و لهذا در اولين قاعده از چهار قاعده فكري خودش گفت : من پس از اين تا چيزي برايم روشن نباشد

، آنچنان روشنايي اي كه هر كاري بخواهم بكنم كه در آن شك بكنم نتوانم شك بكنم و راه احتمال خلاف بر من بسته باشد ، آن فكر را نمي پذيرم . بعد دو سه قاعده ديگر گفت كه دنبال اين يك قاعده است ، و بعد گفت بنابراين من مسائل را تحليل مي كنم يعني تجزيه مي كنم تا بتوانم اجزايش را يك به يك بررسي كنم ببينم روي آنها يقين دارم يا احتمال خلاف مي دهم . بعد از تحليل باز تركيب مي كنم .

در تركيب هم مراقبت مي كنم كه روي اصول صحيحي تركيب بشود . بعد استقصا مي كنم كه چيزي از نظر من دور نمانده باشد و . . . ، ولي ريشه اش همان يكي است . اين را هم عرض بكنم كه علماي جديد نتوانسته اند براي منطق ماده مثل منطق صورت قاعده درست كنند وشايد هرگز قاعده پذير هم نباشد

 ، يعني فقط يك نوع تذكرات است : آقاي بيكن تذكر مي دهد كه بدان بشر در معرض اين خطا هست ، پس اين خطا را نكن . هواهاي نفساني در فكر و عقيده تأثير دارد ، گاهي آنچه كه تو مي گويي زبان هواي نفست است نه زبان فكر و عقلت ، متوجهش باش . متوجه بت بازار باش ، اين چيزي كه مي گويي تلقين اجتماع است نه فكر عقل تو ، پس مواظبش باش . آنچه كه مي گويي فكر تو نيست ، تحت تأثير اكابر و اسلاف قرار گرفته اي و مطلب را قبول كرده اي ، اگر عظمت آنها را دور بريزي مي بيني يقين نداري ، پس مواظبش باش .

منشأهاي خطاي ذهن از نظر قرآن

. 1 پيروي از ظن و گمان

و من خودم وقتي كه ديدم تمام آنچه كه اينها مي گويند در قرآن وجود دارد ، خدا مي داند حيرت كردم . مثلا اين [ مطلب كه عرض مي كنم ] منطق ماده در قرآن است .

 قرآن راههاي خطاي انديشه را زياد ذكر كرده . مرتب ذكر مي كند افرادي حرف غلط مي گويند ، اشتباه مي كنند ، چرا اشتباه مي كنند ؟ اين " چرا اشتباه مي كنند " را قرآن دارد . اينها خطا مي كنند ، چرا خطا مي كنند ؟ در چندين آيه از آيات قرآن همين مطلبي كه آقاي دكارت با اين صراحت ، قاعده اول منطق خودش مي داند [ ذكر شده است ] ( اين آيه قرآن است . قرآن كه مال چهارده قرن پيش است ، اين را كه ديگر ما امروز نياورده ايم . ممكن است بگوييد شما چرا جلوتر نفهميديد ؟

 بسيار خوب ، ما نفهميديم ولي اين آيه كه در كمال صراحت در قرآن هست و ما آن را تأويل نمي كنيم . يك وقت ما يك آيه اي را تأويل مي كنيم ، آن يك حرفي است ) . قرآن يك منطقي دارد كه پيروي از ظن و گمان را عجيب نهي مي كند ، بعضي صريح و بعضي صريحتر ( نمي گويم بعضي اشاره و بعضي صريح ) : " و لا تقف ما ليس لك به علم " ( 1 ) ، در جاي ديگر : " ان هم الا يظنون " ( 2 ) مي گويند منطقي دارند

 اما اين ، منطق گمان است نه منطق علم و يقين . اگر اينها مي خواستند به يقين خودشان اعتماد كنند چنين حرفي نمي زدند . در يك جا صريح مي گويد علت خطاي اكثريت مردم پيروي از گمان است : " و ان تطع اكثر من في الارض يضلوك عن سبيل الله " اگر تو بخواهي اكثر مردم روي زمين را پيرو باشي اگر بخواهي پيرو بشر باشي ( مي خواهد بگويد پيرو بشر نباش ) اين را بدان اكثر مردم روي زمين اين جورند كه تو را منحرف مي كنند ، چرا ؟ علت انحراف چيست ؟ " ان يتبعون الا الظن و ان هم الا يخرصون " ( 3 ) زيرا جز گمان را پيروي نمي كنند و كارشان جز تخمين چيز ديگري نيست . به خدا اگر آدم در همين يك آيه دقت كند عجيب چيزي مي بيند ، بعد در خودش دقت كند ، بعد در مردم ديگر دقت كند ، مي بيند اكثر افراد و مكتبهاي مخالف كه در مقابل همديگر قرار گرفته اند

 او به جزم چنين مي گويد او به جزم چنان مي گويد ، اگر دل او را بشكافي جز يك سلسله گمانها چيزي نيست ، در دل او هم جز گمان چيزي نيست . البته ممكن است يكي حق باشد . 99 درصد مردم در عقايدي كه شديد از آن عقايد دفاع مي كنند از علمشان دفاع نمي كنند از گمانشان دفاع مي كنند . راجع به خصوص

. 3 انعام / . 116