مفهوم اجمالى صبر :

بنابر آنچه مجموعا از روايات به دست مى آيد صبر را اينگونه مى توان تعريف كرد : مقاومت آدمى در راه تكامل در برابر انگيزه هاى شرآفرين فسادآفرين و انحطاط آفرين . براى مثال مى توان فعاليت يك كوهنورد را در نظر گرفت . . .

در راه رسيدن به قله ى بلند كوه موانعى موجود است و اين موانع چه از درون وجود آدمى و چه در خارج از هستى او هر كدام به نوعى مزاحم و جلوگير حركت اويند : از درون راحت طلبى و ترس و نوميدى و هوس هاى گوناگون او را از رفتن باز مى دارند و به صورت وسوسه هائى دامنگير انگيزه ى حركت و صعود را در او مى ميرانند و از برون سنگ و صخره و گرگ و دزد و خار و غيره . . . عملا پاى او را از پيشروى باز مى دارند . كسى كه با مزاحم هائى از اين قبيل روبرو است يا از شروع اين راه خطرناك و پردردسر و ادامه ى آن منصرف مى گردد و يا در برابر آنها مقاومت ورزيده و هر مانعى را به كمك اراده و حوصله از سر مى گذارند و به كار و راه خود ادامه مى دهد . . . اين دومى صبر است .
انسان در دوران زندگى محدود خود در اين جهان و در فاصله ى ميان ولادت و مرگ رهسپار راهى و راه پيما بسوى سرمنزلى است . او اساسا براى اينكه هر چه بيشتر خود را به آن سر منزل نزديك كند آفريده شده است . همه ى وظائف و تكاليفى كه بر دوش انسان نهاده شده وسيله ها و گامهاى لازمى هستند كه او را به آن هدف نزديك مى كنند . محيط و جامعه ى اسلامى كه اولين و نزديكترين هدف اديان الهى و انبياى بزرگ ساختن و پرداختن آن بود ميدان و فضاى مناسبى براى پيمودن اين راه و رسيدن به آن سرانجام است .

آن هدف در عبارتى كوتاه عبارت است از : تعالى و تكامل انسان و گشوده شدن سرچشمه هاى استعداد در وجود او همان چيزى كه در آثار مذهبى با تعبيراتى از قبيل([ : متخلق شدن به اخلاق الهى]) [( قرب به خدا]) و . . . معرفى شده است . در اين راه كه البته راهى دشوار و پرزحمت است و موانع فراوانى وجود دارد هر يك از اين موانع به تنهائى كافى است كه راهنورد قله ى كمال و تعالى را از ادامه ى راهش باز دارد . از درون همه صفات و خصلت هاى پليد و ناموزون و از برون همه ى نابسامانى هاى دنياى عينى و واقعى سلسله ى خار راه ها و صخره ها و مانع ها را پديد مى آورند . صبر يعنى : در برابر همه ى اين مانع ها مقاومت ورزيدن و با اراده و عزمى استوار از آنها گذشتن و رهسپردن . چنانكه گفتيم همه ى تكاليف اسلامى چه فردى و چه اجتماعى وسيله ها و گامهائى در راه رسيدن به اين مقصدند و بنابراين هر كدام به نوبه ى خود مقصدى نزديك اند .
براى كسى كه به شهرى دور دست سفر مى كند و در بيابانها راه مى سپرد رسيدن به هر آبادى و هر منزل بين راه و پيش از شروع حركت دست يافتن به ساز و برگ سفر هدفى نزديك است . منتهی هدف و مقصدى كه خود مقدمه و وسيله ئى است در راه آن هدف نهائى و اصلى . بلكه برداشتن هر گامى در عين آنكه وسيله ئى براى حصول نتيجه ى نهائى است خود نتيجه ى چندين مقدمه ى ديگر و هدفى نزديك محسوب مى گردد . و مقصود از اين سخن آنكه براى رسيدن به هر يك از اين هدف ها و مقصدهاى نزديك نيز شرط اساسى دارا بودن صبر و به كار بردن اين حربه ى قاطع و برا است . همانطور كه در راه آن هدف نهائى موانع فراوانى هست در راه هر يك از تكاليف و وظائف اسلامى نيز كه همه هدف هائى نزديك و در عين حال وسيله هائى براى هدف نهائى اند موانع درونى و برونى بيشمار موجود است : از طرفى انگيزه هاى انحطاط آفرين درونى مانند :

تنبلى
سهل انگارى
بى تفاوتى
خودپرستى
خودشگفتى
رياست طلبى
شهرت طلبى
هوسهاى جنسى
مال افزائى و دهها خصلت پليد و خسارت زاى ديگر . . . و از سوى ديگر اوضاع و شرائط نامساعد و مزاحم و جهت گيرى هاى قهرى و جبرى كه بر اثر شكلها و نظام هاى اجتماعى بر آدميان تحميل مى شود هر يك به نوعى وى را از انجام تكاليف سازنده اش چه تكاليف فردى مانند عبادات و چه تكاليف عمومى مانند تلاش در راه اعلاى كلمه ى حق باز مى دارند . آن چيزى كه مى تواند انجام هر تكليفى و برداشتن هر گامى و سپردن هر راهى و رسيدن به هر نتيجه ئى را تضمين كند مقاومت آدمى در برابر اين موانع و گذشتن از فراز اين مزاحم ها است يعنى : صبر .