پژوهشی در فرهنگ حیا نسخه متنی

4 . شخص حيا كننده

ركن ديگر حيا ، شخص حيا كننده است . براى اين كه حيا شكل بگيرد ، خود شخص نيز بايد ويژگى‏هايى داشته باشد . يكى اين كه شخص حيا كننده ، حضور ناظر و نظارت او را «درك» كند و ديگرى اين كه براى ناظر ، احترام و ارزش قائل باشد . اين امور ، پيش از اين ، مورد بررسى و اشاره قرار گرفتند .

شرط ديگر ، اين است كه شخص از زشتى كار ، اطّلاع داشته باشد . كسى كه نداند فلان كار ، نابه‏هنجار است ، دليلى هم ندارد كه از انجام‏دادن آن شرم كند . اين قبيل افراد ، كار زشت و حتّى زشت‏ترين و شرم‏آورترين كارها را ممكن است بسيار راحت ، انجام دهند ، به گونه‏اى كه شگفتى ديگران را برانگيزد ؛ ولى جاى شگفتى نيست ؛ چون از ديدگاه چنين كسى ، آن كار ، قبحى ندارد و بر عكس ، ممكن است كارى واقعا نابه‏هنجار نباشد ، امّا شخص تصوّر كند كه نابه‏هنجار است . همين تصوّر ، كافى است كه شرم وى را برانگيزد . ¹ پس در مسئله نابه‏هنجار بودن عمل ، ملاك ، واقعيت كار نيست ؛ بلكه تصوّر و ارزيابى فرد از آن در بروز حيا تعيين كننده است .

و امّا نكته چهارمى كه نياز به بحث و بررسى بيشتر دارد ، مسئله «كرامت نفس» يا «خودْ ارزشمندىِ» ² فرد حياكننده است . حيا در كسى بروز مى‏كند كه كريم النفس باشد ؛ زيرا اولاً براى خود ارزش قائل است و هرگز حاضر نيست شخصيت خود را با كارهاى زشت و ناپسند آلوده سازد . امام على عليه‏السلاممى‏فرمايد :

1 -  البته اين مسئله ، اختصاص به كننده كار ندارد . كسانى هم كه ناظرند ، از اين قاعده مستثنا نيستند . اگر كارى از نظر فاعل آن قبيح نباشد ، ولى در ارزيابى ناظر قبيح باشد ، آن فاعل از انجام دادن آن شرم نمى‏كند ؛ ولى ممكن است اين ناظر از ديدن آن شرمگين شود .

2 -  اگرچه اصطلاح «خودْارزشمندى» توسط روان‏شناسان ايرانى به گستردگى به كار رفته است ، امّا به نظر مى‏رسد كه معادل بهتر و دقيق‏ترِ «كرامت نفس» ، «خودْارزش‏دهى» است .