عوامل و انگيزه هاي دروغ پردازي حديث - عوامل و انگیزه های دروغ پردازی حدیث نسخه متنی

عوامل و انگيزه هاي دروغ پردازي حديث

چکيده

فصلنامه علمي ـ پژوهشي علوم انساني دانشگاه الزهرا (س) ـ شماره 41، بهار 1381

دکتر ناصر رفيعي*

مجموعه معارف اسلامي ما اعم از عقايد، احکام و اخلاق از طريق دو منبع کتـاب و سنـت دريافــت مي شود. در اتقان و مصونيت قرآن از تحريف و کذب و دريافت آن به صورت متواتر و قطعي، بين فريقين اتفاق نظر وجود دارد.

اندکي از علماء عامه و خاصه در اين موضوع تشکيک نموده اند که در جاي خود نقد و بررسي شده است، اما سنت عليـرغم اهتمام اصحاب به حفظ و نگهداري آن از چنين پشتوانه اي برخوردار نيست، حرکت دروغپردازي در حديث از زمان رسول خدا به صورت کمرنگ آغاز شد و پس از حيات ايشان به ويژه در زمان امويان، گسترش يافت، صدها سخن مجعول به انگيزه سياسي مانند خلافت و حکومت، انگيزه فرهنگي و ديني مانند پيدايش فرقه هاي کلامي و فقهي، غلو و تندروي، اسرائيليات، انگيزه مالي و دنيـوي چون تقرب به سلاطين، تعصبات قومي و قبيله اي، مصالح شخصي و فروش اجناس و کالا، و انگيزه خيرخواهي جاهلانه مانند ترغيب به قرائت قرآن، مستحبات و اذکار و حسن ظن به صحابه به منابع روايي ما راه يافت، مقاله حاضر به ارائه گزارش اجمالي از عمده ترين انگيزه ها و دواعي مزبور و نقد آن مي پردازد.

واژه هاي کليدي

وضع، حديث موضوع، فرقه هاي کلامي و فقهي، زنادقه، غلات، اسرائيليات.

مقدمه

با نگاهي گذرا به کتب روايي به آساني مي توان پي برد از صدر اسلام تا کنون افرادي به انگيزه ها و دواعي گوناگون دست به جعل حديث زده و مطالبي را به رسول خدا و ائمه معصومين نسبت داده اند. گرچه روند اين جريان در قرون اوليه پس از رسول خدا شتاب بيشتري داشت، اما اين حرکت هرگز متوقف نگرديد، و سال هاي بعد نيز ادامه يافت، اصل قول به جعل حديث قطع نظر از انگيزه هاي مغرضانه، ناشيانه و خيرخواهانه مورد اتفاق همه دانشمندان اسلامي مي باشد تا آنجا که ده ها کتاب و اثر در اين مورد به رشته تحرير درآمد، تا هر چه بيشتر پيرايه ها از سخنان پيشوايان معصوم ديني زدوده شده و کلمات نوراني آنان حتي با الفاظي قريب و نقل به معني به دست آيد.

يکي از مباحث مهم در عرصه وضع حديث شناخت عوامل و اسباب اين حرکت ناپسند است. اگرچه در اصل وضع دانشمندان اسلامي اتفاق نظر دارند، اما در مورد انگيزه ها چنين اتفاقي وجود ندارد، هم چنين در اولويت بندي عوامل و اسباب جعل هر يک از صاحبان نظر از منظري وارد شده اند، در اين مقاله بر آنيم تا با پرهيز از جانبداري، عمده ترين زمينه هاي اين ماجرا را کاويده و به ترتيب اولويت به رشته تحرير در آوريم.

قابل ذکر است برخي از انديشمندان اهل سنت که در اين موضوع به تحقيق پرداخته اند، اولين يا يکي از اصلي ترين عوامل جعل را شيعه معرفي کرده اند که به نظر تحقيقي ادعايي نادرست مي باشد و در جاي خود قابل نقد و بررسي است.(1)