استطاعت نسخه متنی

امامخميني قدّس سرّهالشريف ـ در «اهميت موضوع شناسي فقه» ميفرمايند:

«زمان و مكان دو عنصر تعيين كننده در اجتهادند. مسألهاي كه در قديم داراي حكمي بوده است، ظاهر همان مسأله در روابط حاكم بر سياست و اجتماع و اقتصاد ويك نظام ممكن است حكم جديدي پيدا كند; بدان معنا كه با شناخت دقيق روابط اقتصادي و اجتماعي و سياسي، همان موضوع اول كه از نظر ظاهر با قديم فرقي نكردهاست واقعاًموضوع جديديشدهاست كهقهراًحكم جديدي ميطلبد. مجتهد بايد به مسائل زمان خود احاطه داشتهباشد... حكومت درنظر مجتهدِ واقعي، فلسفه عملي تمامي فقه در تمامي زواياي زندگي بشريت است. حكومت نشان دهنده جنبه عملي فقه در برخورد با تمامي معضلات اجتماعي و سياسي و نظامي و فرهنگي است.»² مقام معظم رهبري حضرت آية الله خامنهاي در همين زمينه ميفرمايند:

«... ديگر آن كه مجموعهاي از علوم انساني و غيره، كه داراي تأثير در استنباط و تنقيح موضوعات فقهياند، بايد مورد عنايت قرار گيرند ... بديهي است كه شناخت درست موضوع در تصحيح شناخت حكم الهي داراي تأثير تامّ است.»³ آري جاي شك نيست كه ثابت انگاشتن موضوعات فقه، از عوامل مهمّ ركود و ايستايي فقه است و سبب: ناهماهنگي فقه با نيازهاي موجود بشري ميگردد; براي نمونه، گر چه خون دادن، موسيقي، مجسمه و شطرنج موضوع حرمت قرار گرفتهاند ليكن از آن رو كه كاركردِ اجتماعي آنها، دچار تحوّل و دگرگوني شده بي شك موجب تغيير حكم نيز ميگردد.

و از سويي، تبيين و روشن نشدن موضوعي از موضوعات فقهي، موجب ميشود كه اختلاف در فتوا پيش آيد; مانند آن كه برخي از فقها فتوا دادهاند: چنانچه كسي پول و هزينه رفت وبرگشت به مكه را داشته باشد و بتواند زندگي را، بدون سختي ومشقت غير قابل تحمل، ادامه دهد حج براو واجب است.⁴ گروهي ديگر ميفرمايند: چنين شخصي اگر فريضه حج بجا آورد، باطل است.⁵ عدهاي ديگر اينگونه فرمودهاند كه: چنانچه شخص پولي دارد و آن پول مخارج حجش را تأمين ميكند، در اين صورت حج بر او واجب است، گرچه نياز به ازدواج داشته باشد و ترك ازدواج سبب ارتكاب حرام شود.⁶ برخي ديگر در مقابل اين گروه ميفرمايند: بر چنين فردي حج واجب نيست.⁷ عدّهاي از فقها چنين نظر دادهاند كه: چنانچه شخصي زاد (مخارج حج) و راحله (وسيله رفت و برگشت) نداشته باشد ولي رفتن به مكه با پاي پياده بيمشقت و زحمت برايش ممكن گردد، حج بر او واجب نيست.⁸ در مقابل اينها بعضي ميفرمايند: اگر شخص بدون زاد و راحله و بيمشقت بتواند به مكه برود، حج بر او واجب است.⁹ بيشك اينهمه اختلاف فتوا ريشه در تشخيص و تبيين موضوع شرط وجوب حج; يعني استطاعت دارد.

اين مطالب و عوامل بسيار ديگر سبب شد تا سلسله مقالاتي را پيرامون موضوع شناسي فقهي حج آغاز كنيم.

موضوعات فقهي از جهات گوناگوني تقسيم پذيرند; از جمله ميتوان آنها را به «شرعي»، «عرفي» و «طبيعي» تقسيم كرد. پر واضح است، منظور از موضوع در اين بحث; اعم از آن چيزي است كه در اصطلاح علم اصول به متعلق حكم ياد ميشود.

ما در اين نوشته، به بحث و بررسي از «استطاعت» كه يكي از موضوعات پر فرع و كليدي حجّ است ميپردازيم.

در خاتمه، راقم اين سطور كه به بضاعت مزجاة خود اعتراف دارد، از خوانندگان انديشهمند، درخواستميكند باپيشنهاد وانتقادهاي سودمند ياريشرسانند وبهرهمندش سازند.