جايگاه مصلحت در انديشؤ امام خميني - جایگاه مصلحت در اندیشه امام خمینی نسخه متنی

جايگاه مصلحت در انديشؤ امام خميني

جواد فخّار طوسي

سرآغاز

وقوع انقلاب اسلامي در سال 57 و روي‏كار آمدن حكومت اسلامي، جداي از تاثيرات ملموس اجتماعي و سياسي فراوان، در حوزه انديشه و تفكّر نيز اثرات شگرفي از خود به جاي نهاد. بي‏ترديد يكي از عرصه هايي كه بيشترين سهم را در اين تاثيرپذيري دارا گرديد، حوزه فقه و مباحث مربوط به آن است.

به لحاظ بافت اسلامي حكومت، كشانده شدن فقه به صحنؤ ادارؤ جامعه از يك سو، خروج مباحث فقهي از حالت نظري صِرف و تبديل شدن به مباحثي عملي و كاربردي ازسوي ديگر، به همراه طرح سوالات و مسائلي جديد كه لازمؤ آمدن فقه به اجتماع و ادارؤ جامعه براساس آن بود، محققان اين عرصه را با چالشهاي فراواني روبه رو نمود.

اين محققان ازطرفي مي‏بايست اصول و قواعد مسلم فقهي را در نظر بگيرند و از سوي ديگر با توجه به مشكلات بي‏شمار ادارؤ جامعه، در تطبيق آن كليات بر اين مصاديق بكوشند، به گونه‏اي كه سنت پذيرفته‏شدؤ فقهي دستخوش تحريف و تغيير نگرديده و مسائل جامعه نيز بي‏پاسخ نماند.

قابل انكار نيست كه نظرات راه‏گشاي بنيان‏گذار جمهوري اسلامي حضرت امام خميني(س) و تني چند از فقهاي عالي‏قدر روشن‏فكري كه از لحاظ خطِّ مشي و تفكر به شخصيت وي نزديك بودند، از حظي وافر در گشودن افق‏هاي جديد فراروي محققان اين حوزه، بي‏بهره نبود.

به كوشش امام و شاگردان "تالي تلو" وي، مفاهيم و عناويني از گوشؤ انزوا خارج و به معركه نقد و بررسي كشانده شد كه مي‏توانست چونان مفتاحي گره‏گشا به كار آيد.

مفهوم مصلحت، از جملؤ اين مفاهيم و عناوين است كه بارها و بارها در گفتارها و نوشتارهاي بنيان‏گذار جمهوري اسلامي به كار گرفته شد.

تبيين مفهوم مصلحت و بيان ارتباط آن با احكام شريعت و جايگاهش در شرع، مقصودي است كه نوشتار حاضر مي‏كوشد در حد وسع نويسنده‏اش بدان نائل گردد. بنابراين اتتظار آن است كه آن‏چه در اين نوشتار آمده است به عنوان بحث نظري صرف و با توجه به اين نكته كه نويسنده به آن‏چه در خارج روي داده يا مي‏دهد نظري نداشته تقسير گردد.

مباحث اين مقاله در چهار فصل تنظيم گرديده است: 1. ماهيت مصلحت؛ 2. رابطه مصلحت و احكام شرعي؛ 3. رابطه مصلحت و موضوعات احكام شرعي؛ 4.مصلحت در بُعد اجتماعي.

اميد آن كه بتواند به سهم خود تلاشي در جهت تبيين يكي از عناصر انديشه امام خميني(ره) و زدودن غبار مظلوميت از چهرؤ ابر مردي كه كج‏فهمي‏ها و يا سلائق معوّج، مانع از آن گرديدند كه آن‏گونه كه بود شناخته شود به شمار آيد.

1. فصل اوّل ـ آشنايي با ماهيت مصلحت

مصلحت در لغت به معناي صواب و شايستگي و در مقابل مفسده است. خاقاني گويد:

و مصلحت نگاه داشتن؛ يعني رعايت مقتضاي زمان و مكان.2 برخي آن را به معناي چيزي كه انسان را به صلاح وادارد و صلاح را به معني مقابل فساد تفسير كرده‏اند،3 ولي در معجم الوسيط آن را با صلاح يكي دانسته و به معني منفعت4 و بالاخره فيّومي آن را به معني خير دانسته است.5

مصلحت در اصطلاحي كه اين نوشتار درصدد معرفي آن است، به معناي منفعت و خيري است كه موجب جعل(قرارداد) يا انطباق قانوني مي‏گردد.

فصل دوّم ـ رابطؤ مصلحت و احكام شرعي

احكام شرعي مبتني بر مصالحي مي‏باشند كه شارع مقدس براساس آن‏ها، احكام خود را جعل نموده است، ثبوت مصلحت در همؤ احكام(چه اوليه و چه ثانويه) امري مسلم مي‏باشد، منتها گاهي عنوان ماخوذ در موضوع حكم، عنواني است كه باقطع‏نظر از عوارض و طواري براي موضوع ثابت مي‏باشد(كه در اين صورت، حكم اوّلي ناميده مي‏شود) و گاه عنواني است كه با لحاظ عوارض و طواري در نظر گرفته مي‏شود(در اين صورت حكم را ثانوي مي‏ناميم) به عنوان مثال: مردار، موضوعي است كه با قطع نظر از عوارض، متعلق حكم حرمت قرار گرفته و همين موضع با لحاظ عوارض(مثل گرفتار شدن در بيابان و منحصر گشتن راه نجات به خوردن آن) متعلق، حكم جواز اكل محسوب مي‏شود.