2. سد ذرايع - جایگاه مصلحت در اندیشه امام خمینی نسخه متنی

د ـ لزوم عسر و حرج نيز با توجه به آن چه كه در هنگام طرح رابطؤ مصلحت و موضوعات احكام مي‏آوريم و بيان استفاده‏اي كه شيعه از انطباق احكام ثانويه مي‏گيرد، خود به خود رفع مي‏شود و نيازي به تشريع براساس مصلحت نيست.

اين خلاصه‏اي از نظريؤ مصالح مرسله بود كه مالك بر آن پاي مي‏فشرد تا آن جا كه حتي عمومات قرآني را نيز قابل تخصيص به وسيله مصلحت مي‏داند و اخبار آحاد را به استناد مصالح رد مي‏نمايد.28

در پايان ناگفته نماند كه به عقيده ما نيز اگر عقل، مصلحتي را به طور قطعي؛ يعني با همؤ متعلقاتي كه در مقام جعل از طرف شارع داراي تاثير مي‏باشند درك كند، حجيت آن قابل انكار نيست، زيرا اولاً: چنين مواردي به شدت نادر بوده و جز يكي دو مورد (يعني در مواردي كه مصلحت حَسَن ذاتي باشد) وجود ندارد، ثانياً: در اين فرض، مصلحت دليلي مستقل در قبال عقل نخواهد بود، بلكه حجيت خود را از عقل كسب مي‏كند و معناي سخن محقق قمي(قدس سره) در قوانين كه مي‏فرمايد: "و المصالح اما معتبرة في الشرع كحفظ الدين والنفس و العقل والمال و النسل، فقد اعتبر الشارع صيانتها و ترك ما يودي الي فسادها" 29همين است.

اما در غير اين موارد، صرف وجود مصلحت، حجت نخواهد بود.

2. سد ذرايع

"ذريعه" در لغت به معناي وسيله بوده و جمع آن ذرايع مي‏باشد، ولي در شرع، مقصود از ذريعه چيزي است كه وسيلؤ نيل به حرام يا حلال بوده و محكوم به حكم آن مي‏باشد.30 به منظور توضيح تعريف سد ذرايع ابتدا بايد مقدمه‏اي را كه طراحان اين نظريه مورد تاكيد قرار مي‏دهند يادآور شويم و آن اين كه: احكام شريعت در دو ناحيه به چشم مي‏خورند: 1. اموري كه مصلحت و مفسدؤ ذاتي آن موارد بوده و به خودي خود موجود مي‏باشد، 2. اموري كه مصلحت يا مفسدؤ ذاتي نداشته، ولي چون وسيلؤ نيل به يك مصلحت يا مفسده محسوب مي‏شوند، متعلق حكم قرار مي‏گيرند.براساس همين مقدمه، فقهاي سني مذهب معتقد شده‏اند كه يكي از منابع، احكام سد ذرايع است؛ يعني مسدود نمودن وسائل نيل به مفاسد، به روشني پيداست كه وسائل نيل به اموري كه به خاطر مصالح و مفاسد ذاتي محكوم به حكم گرديده‏اند، منحصر به وسائل حرام نيست، چرا كه وسائل نيل به واجب يا مستحب يا مكروه يا مباح خواهند بود و به همين جهت برخي از دانشمندان اهل سنت اين نكته را به‏عنوان خرده بر تعريف مصطلح سد ذرايع متذكر شده‏اند، از جمله قرافي مي‏گويد: "الذريعة كما يجب سدها يجب فتحها و تكره و تندب".

به هر تقدير، خلاصه سد ذرايع اين است كه بايد به نتايج افعال نگريست، چرا كه فعل، حكم موافق با حكم نتيجؤ خود را پيدا مي‏كند.

با دقت در اين نظريه درمي‏يابيم كه ديدگاه طرفداران سدّ ذرايع برپايه عناصر ذيل استوار مي‏باشد:

1. انجام كار يا ترك آن؛

2. كار يا ترك آن سبب پيدايش نتيجه‏اي مي‏گردد؛

3. سبب(ذريعه) حكم نتيجه‏اش را مي‏يابد؛

4. ملحوظ نبودن نيّت و قصد فاعل.

برپايه چهار عنصر فوق، اهمال را چنين تقسيم مي‏كنند:31

1. اعمالي كه نتيجؤ فساد در آن‏ها قطعي است. (مانند كندن چاه، پشت در خانؤ شخصي در هنگام شب كه به طور يقين موجب هلاكت شخصي صاحب خانه مي‏شود).