حق و تکلیف نسخه متنی

‌صفحه‌ى 9

انّ السمع و البصر و الفؤاد كل اولئك كان عنه مسؤولاً)(19) به خودِ سوم انسان اشاره دارد. مگر انسان چيزى غير از گوش و چشم و دل است؟ اگر انسان مورد بازخواست قرار مى‏گيرد و موضوع بازخواست هم اجزاى تشكيل دهنده او است، معلوم مى‏شود در وراى اين خود، خودِ ديگرى هم دارد. اگر چنين است بايد نظام حقوقى انسان به گونه‏اى باشد كه حق خودِ سوم انسان - سومين خود انسان - نيز رعايت شود وقتى قرآن مى‏گويد انسان به خود ستم مى‏كند، مراد همين خود سوم است. آنچه موجب ستم به خود اخير مى‏شود، «گناه» نام دارد. اگر حقوق انسان به گونه‏اى تنظيم و تدوين شود كه شامل گناه نيز گردد، آيا مى‏توان آن را حق واقعى بشر دانست؟ آيا حق واقعى انسان آن است كه خودش تنظيم كند هر چه كه باشد؟! و يا آن است كه رعايت همه جوانب هويت انسان را بنمايد و مصلحت او را لحاظ كند، هر چند خودش تعيين نكرده باشد؟

4- «حيطه دانش و علم انسان» تا چه حدّ است؟ داشتن دانش و آگاهى كامل، از لوازم تدوين حقوق است. بدون احاطه كامل به همه جوانب يك موضوع، نمى‏توان حقوق او را تدوين كرد و تنظيم مواد حقوقى بدون اطلاع كامل از هويت مستحق، منجر به ستم خواهد شد. انسان به هر قله‏اى از دانش كه برسد، بهره اندكى از علم برده است. خداوند مى‏فرمايد: (و ما أوتيتم من العلم الّا قليلاً).(20) و نيز مى‏فرمايد: (فاعرض عن من تولّى عن ذكرنا و لم يرد الّا الحياة الدنيا ذلك مبلغهم من العلم)(21) مثلاً يكى از مسائل مورد بحث، ارث برادر و خواهر است. تفاوت ارث خواهر و برادر ممكن است برخى را به اين فكر اندازد كه حق دختر تضييع شده است. قرآن اين گونه داورى‏ها را ناشى از كم اطلاعى بشر مى‏داند و چنين مى‏فرمايد: (لا تدرون أيهم أقرب لكم نفعاً)(22). شما نمى‏دانيد كدام يك از وارثان به حال شما سودمندترند. دانش بشر بسيار