يك: آيا «بايد و نبايد»، حق محور نبوده و نافى «حق دار بودن» بشر است؟ - حق و تکلیف نسخه متنی

اساس حق باشد.

ب: ادبيات دين، ادبيات «عبد و مولا» است كه نشان‏گر مبناى تنظيم مناسبات مردم با صاحب شريعت است. سيستم و قاعده‏اى كه يك سوى آن مولا و سوى ديگرش عبد است، نظامى تكليف مدار است و مردم در چنين نظامى، مانند بندگانى هستند كه فقط بايد مطيع اوامر مولا باشد و خواسته‏ها و انتظارات او را برآورده سازد و همان گونه كه يك عبد، خدمتگزار مولاى خود است، آنان نيز خادم باشند. اين در حالى است كه اگر نظامى بر اساس «حق» تنظيم شده باشد، انسان را مخدوم مى‏داند نه خادم.

ج: «مجازات‏هاى دنيوى و عذاب‏هاى اخروى» دين است. در اديان آسمانى مواردى به عنوان «مجازات» تخلف از برنامه‏ها قرار داده شده و روشن است كه مجازات تخلف، مربوط به قلمرو «تكليف» است، در قلمرو «حق» كسى را به خاطر اين‏كه حق خود را استيفا نكرد، مجازات نمى‏كنند.

بحث را با بررسى نكات سه گانه پى مى‏گيريم تا روشن شود كه نسبت ميان دين و حقوق انسان چيست؟ آيا دين انسان را مكلّف مى‏داند يا صاحب حق؟

يك: آيا «بايد و نبايد»، حق محور نبوده و نافى «حق دار بودن» بشر است؟

در اين‏كه دين، بايد و نبايد دارد، بحثى نيست و در اين‏كه بايد و نبايد تكليف آور است نيز حرفى نداريم. پرسش اين است كه آيا تكاليف دين، تكليف «بر انسان» است يا «براى انسان»؟ فرق است ميان اين‏كه چيزى «بر انسان» باشد يا «براى انسان». اگر چيزى «بر انسان» باشد، مى‏تواند منافى با «حق انسان» تلقى گردد. اما اگر چيزى «بر انسان» نبود، بلكه «براى انسان» بود، آيا منافى با حق انسان است يا موافق با حق انسان؟ تفكّرى كه تكليف را منافى با حق دار بودن بشر مى‏شناسد، تكليف را به معنى بار اضافه‏اى كه بر دوش بشر نهاده شده، ارزيابى مى‏كند. در اين‏كه تكليف گاهى به همين معنا است، انكارى نيست. سؤال اين است كه آيا هميشه تكليف به همين معنا است؟ و آيا تكاليف دين از اين سنخ هستند؟ اگر مفهوم حق و تكليف بازكاوى شود و مناسبات ميان اين دو مبنا مورد بازنگرى قرار گيرد، معلوم مى‏شود كه رابطه ميان آنها به دو شكل قابل تصوير است. گاهى حقى براى فرد معين است و تكليفى بر ديگران و حقى براى ديگران و تكليفى بر اين فرد. در اين قسم، «حق»