حق و تکلیف نسخه متنی

يكى از مظاهر تأثير عنصر «زمان و مكان» در اجتهاد، بحث از مسائل مورد ابتلا و پاسخگويى به پرسش‏هاى جديد است. درهر عصرى ممكن است موضوعاتى پديد آيد و پرسش‏هايى مطرح شود كه پيشتر نبوده است؛ مثلاً تا پيش از اين، تنها اين مسأله مطرح بود كه فرق حق با ملك و عين و منفعت چيست؟ و ميان حق و حكم چه فرقى است؟ اين‏گونه مسائل را فقهاى بزرگوار - رضوان اللّه تعالى عليهم - طرح كرده و پاسخش را نيز داده‏اند. اما پس از انقلاب اسلامى، مطالب نو، پرسش‏هاى تازه و موضوعات جديدى مطرح شده و عدد آنها نيز بسيار فراوان است. اگر مثلاً پيش از انقلاب، در هر بيست سال، دهها مسأله پيش مى‏آمد، در اين مدت بيست و چند سال پس از انقلاب، صدها، بلكه هزارها مسأله براى اسلام مطرح شده است و حوزه علمى و نهاد روحانيت مسؤول مستقيم شناسايى شبهه‏ها و پرسش‏ها و پاسخگويى به آنها است. يك مجتهد بديع و مبتكر بايد «زمان شناس»، «مكان شناس» و «موضوع شناس» باشد و از امورى بحث كند كه مسأله و نياز روز است. مسأله روز، از يك سو مورد نياز عملى جامعه است و از سوى ديگر مشكل علمى فقيه. فقها در اين گونه موارد با دو مشكل روبه‏رو هستند؛ يكى اين‏كه بايد به پرسش‏هاى روز پاسخ فقيهانه دهند و ديگر اين‏كه محل ابتلاى عملى خودشان نيز هست؛ يعنى توده مردم بايد حكم مسائل نوظهور روز را بدانند و بدان عمل نمايند و فقيهان بايد حكم آنها را استنباط كنند تا خود مجتهدانه بفهمند و به ديگران انتقال دهند و جامعه نيز بعد از فراگيرى اصل حكم، آنها را به عمل درآورند.

يكى از مسائل مورد ابتلاى روز، مسأله «حق و تكليف» است. پرسش اين است كه انسان «حق» دارد يا تكليف؟ مكلّف است يا صاحب حق؟ به عبارت ديگر، تشكيل حكومت «حق» مردم است يا تكليف آنها؟ پذيرش رهبرىِ رهبر، حق مردم است يا تكليف آنان؟ شركت در انتخابات و همه پرسى (رفراندوم) حق مردم است يا تكليف آنها؟ كانديدا شدن حق است يا تكليف؟ اگر حق است، چرا فتوا داده مى‏شود كه شركت در انتخابات واجب است و يا كانديدا شدن واجب كفايى است؟ و اگر تكليف است، پس حق انسان چه مى‏شود؟ آيا اسلام براى بشر حقّى قائل است يا فقط او را مكلف مى‏داند؟ آيا انسانِ اسلام، انسان مكلّف است يا صاحب حق؟ گاهى ممكن است گفته شود كه دين مجموع وظايف و تكاليف است و انسانِ اديان، انسان مكلّف و موظف است. اما انسان جديد و انسان امروزى و انسان ليبرال، انسانى است صاحب حق! همچنين در كتاب‏هاى حقوقى مسأله‏اى مطرح است با عنوان «وظايف و