(و چون مملكت را استقامتي ديدار آيد و پادشاه عادل و بيدار باشد و جست و جوي كارها كردن گيرد و آيين و رسم گذشتگان پرسيدن, و او را وزيري باشد موفق و رسم دان و هنرور, همه كارها را ترتيبي نهد نيكو….)48(گفتيم كه عمّال [كارداران نظام] و شغل ايشان, تعلق به وزير دارد, و وزير نيك, پادشاه را نيكو سيرت و نيكو نام گرداند, و هر پادشاهي كه او بزرگ شده است و بر جهانيان فرمان داده است و نام او تا به قيامت به نيكي مي برند, همه آن بوده اند كه وزيران نيك داشته اند و پيغامبران بزرگ هم چنين; سليمان (ع) چون (آصف برخيا) داشت و موسي (ع) چون برادرش هارون… و از پادشاهان بزرگ, كيخسرو, چون گودرز داشت و منوچهر چون سام… و نوشروان عادل چون بزرجمهر و خلفاي بني عباس چون آل برمك و سامانيان چون بلعميان… اما وزير, بايد كه پاكدين و نيكو اعتقاد و حنفي مذهب يا شافعي مذهب پاكيزه باشد و كافي و معامله دان وسخي قلم و پادشاه دوست, و اگر وزير, وزيرزاده باشد, نيكوتر بود و مبارك تر….)49نقش كليدي وزيراز ديدگاه نظام الملك در باب فساد و اصلاح اداري, به اين تحليل رهنمون مي شويم كه با بودن وزيري كاردان و مقتدر, مي توان از وجود ناظران حكومتي و كارآگاهان مخفي در ولايت ها سود جست و در سامان بخشيدن امور و پيروي از نظم و عدل, به موفقيت دست يافت. و از طرفي قدرت و تمركز آن در شخص ـ شاه باشد يا وزير ـ نگراني مي آورد,50 از اين رو چنان كه نظام الملك راضي باشد, ملكشاه تسليم او نشده است. شايد دليل آن, پاره اي نظرها بوده كه در حرم يا نزد دبيران جوان وزارت يعني در واقع جانشينان احتمالي نظام الملك ـ پير سياست ـ وجود داشته و شاه را در برخي از موارد, به مخالفت با مصلحت بيني خواجه يا بي اعتنايي به وي و چاره انديشي اش, وا مي داشته است.
11ـ تبليغات
(چون اين خبر [پاسخ دادخواهي ها از سوي شاه در ارتباط مستقيم با ملّت] در مملكت, پراكنده شود… [شاه] دادخواهان را , در هفته اي دو روز, پيش خود مي خواند و سخن ايشان مي شنود, همه ظالمان بشكوهند و دست ها كوتاه دارند و كس نيارد بيدادي كردن و دست درازي كردن از بيم عقوبت.)51بي گمان اقتدار اين وزير ايراني و دولت وي, كه شهرت تاريخي يافته است, رابطه تنگاتنگي با تبليغات دارد. تحليلي بر شخصيت و عملكرد نظام الملك نشان مي دهد كه او سياست را با تبليغ گسترده سياسي ـ درست يا نادرست ـ درهم آميخته و بدين سان, دسترسي به اهداف مورد نظرش را ممكن ساخته است. در جاي جاي همين رساله سياست نامه, مي توان در تأييد اين ادعا, نكاتي را خاطر نشان ساخت, دريغ كه مجال آن نيست. اين قدر گفتني است كه با توجه به نبودن رسانه هاي گروهي و صنعت ارتباطات در آن شرايط, اهتمام و عنايت به تبليغات و طبعاً مصونيت پيدا كردن در برابر بيگانگان مهاجم, نمايشي از هوشمندي و دور نگري روح ايراني خواهد بود.
12ـ نظارت بر بازار و نرخ ها
(به هر شهري محتسبي بايد گماشت, تا ترازوها و نرخها راست مي دارد و خريد و فروخت ها مي داند, تا اندر آن راستي رود و هر متاعي كه از اطراف آرند و در بازارها فروشند, احتياط تمام كنند تا غِشّي و خيانتي نكنند و سنگ ها راست دارند… و اگر جز اين كنند, درويشان در رنج افتند….)52
لطفا منتظر باشید ...
