زواياي فكر سياسي نظام الملك - سلوک سیاسی نظام الملک نسخه متنی

زواياي فكر سياسي نظام الملك

در حاشيه دستور نامه هاي سياسي و اجرايي نظام الملك مي بينيم كه خواجه كار آزموده! به طور مرموزي, در تلقين انديشه و تحميل عقيده سياسي اش بر سلطان سلجوقي, بر آمده و خويشتن را خيرخواهي امين مي شناساند. ذكر موردهايي ازين دست, ما را در شناختن زواياي فكر سياسي خواجه, ياري مي رساند.

تأديب مخالفان درون نظام

(اين قدر بدان ياد كردم تا خداوند عالم بداند كه هميشه خلفا و پادشاهان چگونه بوده اند و ميش را از گرگ چگونه نگاه داشته اند! و گماشتگان را چگونه مالش داده اند! و از جهت مفسدان احتياط كرده اند! و دينِ اسلام را چه قوّت ها داده اند و عزيز و گرامي داشته!)8

احتياط سياسي

(تا دانسته باشي كه پادشاهان, هميشه در حق ضعفا, انديشه ها داشته اند و در كار گماشتگان و مقطعان و عاملان احتياط كرده اند, از بهر نيك ناميِ اين جهان و رستگاري آن جهان! و هر دو ـ سه سالي, عمّال و مقطعان را بدل بايد كرد, تا ايشان پاي سخت نكنند و وصفي نسازند و دل مشغولي ندهند! و با رعايا نيكو روند, و ولايت آبادان بماند!)9

رأي قوي به از لشكر قوي

(و اين قدر, بدان ياد كرده شد, تا خداوند عالم ـ خَلَّد اللّه مُلكَه ـ بداند كه پادشاهان در عدل و انصاف چگونه بوده اند و چه انديشه ها كرده اند تا ستم رسيدگان را به حق خويش رسانيده اند, و چه تدبيرها كرده اند تا مفسدان را از روي زمين برداشته اند! كه پادشاه را, رأي قوي به از لشكر قوي.)10

واجب الهي

(پس چنان واجب كند كه چون پادشاه كاري خواهد كرد و يا او را مهمي پيش آيد, با پيران! و هواخواهان و اولياي دولت خويش مشاورت كند!… و مشورت نكردن در كارها, از ضعيف رأيي باشد و چنين كس را خودكامه خوانند. و چنان كه هيچ كاري بي مردان كار نتوان كرد, هم چنين هيچ شغلي بي مشورت نيكو نيايد. و الحمدلله كه خداوند عالم را ـ خَلَّدَ اللّهُ مُلْكََه ـ هم رأي قوي است و هم مردان كار و تدبير دارد, وليكن اين قدر, از جهت شرط كتاب ياد كرده شد.)11

نگراني از مخالفان برون نظام

(سخنان بنده, آن گاه خداوند عالم را ـ دامَ سُلطانُهُ ـ به ياد آيد كه ايشان [مخالفان مذهب و سياست] عزيزان و بزرگان را در اين چاه انداختن گيرند و آواز طلب هاي ايشان به گوش ها رسد, و شر و فتنه ايشان آشكار شود, و در اين رخنه بداند كه هر چه بنده گفت, راست گفت, و هر چه ممكن بود از نصيحت و شفقت دريغ نداشته است و شرط بندگي و هواخواهي به جاي آورده است, دولت قاهره را ـ ثَبَّتَ اللّهُ اَرْكانَها.)12