نفوذ ملكه - سلوک سیاسی نظام الملک نسخه متنی

نفوذ ملكه

(و هميشه پادشاهان و مردان قوي رأي, طريقي سپرده اند و چنان زندگاني كرد[ه اند], كه زنان… ايشان را از دل ايشان خبر نبوده است و از بند و هوا و فرمان ايشان آزاد زيسته اند و مسخّر ايشان نشده اند, چنان كه اسكندر كرد.)13

خطر فدائيان حسن صباح

(اين قدر بدان ياد كرده شد تا خدواند عالم ـ خلد الله ملكه ـ بداند كه مذهب ايشان [شيعيان اسماعيلي] چيست و برقول و سوگند ايشان اعتماد نيست و به هر وقتي اين باطنيان [هواخواهان حسن صباح] كه دست يافته اند بر مسلمانان و در بلاد اسلام, چه فسادها و كارهاي زشت كرده اند و چه شوم قومي اند و چه دشمني اند اسلام و ملك را.)14

فرجام تلخ وزارت

(و مقصود بنده از اين حكايت آن است تا خداوند عالم ـ خلد الله ملكه ـ را معلوم گردد كه بنده نيك, چگونه باشد و چون بنده اي كه خدمت هاي پسنديده كرده باشد و هرگز از او خيانتي و بدعهديي نديده باشند! و ملك بدو, استوار بود و بر دولت مبارك باشد, به آزار دلِ او نبايد كوشيد و سخن هر كس به زشتي بر او نبايد شنيد, بلكه اعتماد زيادت بايد كرد, كه خاندان ها و شهرها و مملكت ها, به هر وقتي, به مردي باز بسته باشد كه چون او را از جاي برگيرند, آن خاندان برود و آن شهر ويران شود و آن مُلك زير و زبر گردد… بندگاني را كه پرورده باشند و بزرگ كرده, نگاه بايد داشت, كه عمري ديگر مي بايد و روزگاري مساعد, تا بنده اي شايسته و آزموده به دست آيد. و دانايان گفته اند كه چاكري و بنده اي شايسته و آزموده, بهتر از فرزند باشد.)15

پاسخ ترديدها

پاره اي ترديدها, كه درباره شخصيت و زندگي سياسي خواجه نطام الملك و قتل وي در سفر ملكشاه سلجوقي به دار الخلافه بغداد, حتي نگارش همين رساله سير الملوك, پديد آمده, در لا به لاي گفتاري كه از وي آورديم, به راز و رمز آن همه, پي مي بريم.

مجتبي مينوي, معتقد است:(… چون سلجوقيان, اجازه نمي دادند, [نظام الملك] مخالفين خود و مخالفين با خلافتِ آل عباس را ريشه كن كند, در كتابي كه نوشته است [سير الملوك] با ايشان خرده حساب, پاك كرده است.)16

صورت اوليه رساله نظام الملك, غير از نسخه اي است, كه در دسترس ما قرار دارد. در اصل, شامل سي و نه باب يا فصل در (روش كارها و راه تدبيرهاي صواب) بوده,17 كه گويا خواجه را راضي نمي كرد! سفارش و خواسته شاه و دربار سلجوقي در همين حدّ و ميزان, به هم مي رسيد, اما (به سبب رنجي كه بر دل او [نظام الملك] مي بود از جهت مخالفان اين دولت, يازده فصل ديگر در افزود). از اين رو, نه تنها با آيين كشورداري از منظر نظام الملك, آشنايي پيدا مي كنيم, بلكه با جرياني از قدرت, مواجه خواهيم شد كه در طول تاريخ, هماره به مصالح مادي ـ معنويِ شخصي و صنفي و حزبي پرداخته اند; نه به منافع مردم! بدين سان, ماهيت و نهايت چنين خيرخواهي ها در سياست و تدبير اجتماعي, تزوير آلود و خود پرستانه و مغاير با حق گرايي و عدالت طلبي (كتاب و سنت) است, كه گاه و بي گاه, خود را حامي و مجري آن بر مي شمارند و ديگران را عناصري هواپرست و خارج از قلمرو آرمان هاي دين!