اسرار وقوف در عرفات - جام معرفت نسخه متنی

اسرار وقوف در عرفات

اميرالمؤمنين امام علي (عليه السلام) درباره راز وقوف در عرفات فرمود: عرفات خارج از مرز حرم است و مهمان خدا بايد بيرون دروازه، آنقدر تضرّع كند تا لايق ورود حرم شود[1]. از اين رو شب و روز عرفه دعاهاي مخصوص دارد كه جزو فضايل برجسته و وظايف مهم روز عرفه است. بنابراين، خداوند اين گونه مهمانان خود را براي ورود در خانه اي كه انبيا (عليهم السلام) به طهارت آن قيام و اقدام كرده اند: (وعهدنا إلي إبراهيم وإسمـعيل أن طهّرا بيتي)[2] تطهير و پاك مي كند؛ زيرا خداوند در خانه پاك، تنها مهمانان پاك را مي پذيرد. اسرار عرفات فراوان است، و برخي از آنها كه در حديث شبلي[3] بدانها اشاره شده عبارت است از:

1- وقوفِ در عرفات براي آن است كه انسان به معارف و علوم ديني واقف شده و از اسرار الهي نظام آفرينش باخبر شود. بداند كه خداوند به همه نيازهاي او واقف و بر رفع همه آنها تواناست. خود را به خدا بسپارد و فقط او را اطاعت كند كه طاعت او سرمايه و وسيله هر بي نيازي است: «وطاعته غني»[4]. از اين رو امام سجّاد (عليه السلام) به سائلي كه در روز عرفه گدايي مي‌كرد، فرمود: واي بر تو! آيا در چنين روزي، دست نياز به سوي غير خدا دراز مي كني؛ در چنين روزي براي كودكان در رحمْ اميد سعادت مي رود: «ويحك! أغير الله تسأل فى هذا اليوم. إنه ليُرجي لما فى بطون الحبالي فى هذا اليوم أن يكون سعيداً! »[5]. كسي كه در اين جا از خدا غير خدا را طلب كند زيان كرده است. امام سجاد (عليه‌السلام) كساني را كه در چنين زمان و مكاني دست نياز به سوي ديگران دراز مي كنند، بدترينِ انسانها معرفي فرمود: «هؤلاء شرار من خلق الله. الناس مقبلون علي الله وهم مقبلون علي الناس»[6].

2- حج‌گزار بايد در آنجا بر اين نكته عارف شود كه خداي سبحان به نهان و آشكار و صحيفه قلب او و رازهاي آن و حتي آنچه براي خود او روشن نيست و به طور ناخودآگاه در زواياي روح او مي گذرد آگاه است؛ يعني سرزمين عرفات محل ادراك و شهود مضمون آيه كريمه (وإن تجهر بالقول فإنّه يعلم السرّ وأخفي)[7] است. انسان اگر بداند كه قلبش در مشهد و محضر حق است همان طور كه خود را به گناهان جوارحي نمي آلايد، گناه جوانحي نيز نمي كند و قلبش را از خاطرات آلوده تنزيه مي كند. در حديثي كه متن آن در بحث از اعمال منا خواهد آمد، امام سجاد (عليه‌السلام) فرمود: عصر روز عرفه و ظهر روز دهم كه حاجيان در منا حضور دارند، خداي سبحان بر ملائكه افتخار مي كند و مي فرمايد: اينان بندگان من هستند كه از راههاي دور و نزديك با مشكلات بسيار به اينجا آمده و بسياري از لذّتها را بر خود حرام كرده و بر شنهاي بيابانهاي عرفات و منا خوابيده و اين چنين با چهره‌هاي غبارآلود در پيشگاه من اظهار عجز و ذلّت مي كنند. اينك به شما اجازه دادم تا سراير آنان را ببينيد. آنگاه ملائكه حق به اذن خداوند بر دلها و اسرار نهان آنها آگاه مي شوند[8]. خداي سبحان به زائران راستين خانه خود مباهات مي كند، با اينكه عزت و فخر انسان در بندگي براي خدا و بودنِ تحت ربوبيت اوست؛ همانگونه كه در مناجات اميرالمؤمنين علي (عليه السلام) آمده است: «إلهى كَفي بى عِزّاً أن أكون لك عبداً وكَفي بى فَخْراً أن تكون لى ربّاً أنت كما احبُّ، فاجعلْنى كما تُحبُّ»[9]. گرچه فرشتگان تا حدودي از غيبْ باخبر و نسبت به بسياري از مسائل ماوراي طبيعت آگاهند، امّا پرده‌پوشي و رحمت و لطف حق اجازه نمي دهد كه حتي آنان نيز بسياري از اسرار ما را بفهمند با اينكه آنها مأمور ثبت اعمال و خاطرات ما هستند. چنانكه اميرالمؤمنين امام علي (عليه السلام) به خداوند عرض مي كند: خدايا! بعضي از اعمال و افكارم را تنها تو شاهد بودي و اجازه ندادي حتي فرشتگان بر آنها آگاهي يابند: «والشّاهد لما خفى عنهم وبرحمتك أخفيتَه وبفضلك سترتَه»[10]. امّا برابر حديث مزبور، در روز عرفه و عيد قربان ملائكه به اذن خداوند به نهان دلهاي زائران نظر كرده، مي بينند كه قلب عدّه اي بسيار سياه است و دودهاي سياه از آنها بر مي خيزد كه از (نار الله الموقدة* الّتي تطّلع علي الأفئدة)[11] است. خداوند به ملائكه مي فرمايد: اينان كساني هستند كه پيامبر را راستگو نمي دانند (معاذ الله) و در اموري مانند جانشيني اميرالمؤمنين علي (عليه‌السلام) مي گويند: رسول اكرم (صلي الله عليه و آله و سلم) از نزد خود اين كار را كرده است! آنها بين قرآن و عترت جدايي انداخته و بعضي از امور را نمي پذيرند. فرشتگان گروه ديگري را مي بينند كه دلهايشان بسيار نوراني است. خداوند در معرفي اين گروه مي فرمايد: اينان مطيع خداوند و پيامبر او هستند. پيامبر را امين وحي مي دانند و معتقدند كه او از نزد خود هيچ نگفته و در همه مسايل و احكام الهي و از آن جمله در امامت و رهبري، سخنان و اقدامهاي او برابر وحي خداوند بوده است. راز اين نكته، همان گونه كه پيش از اين به تفصيل بيان شد، اين است كه ولايت، سرّ همه اعمال است؛ مؤمنان راستين كه هم به سرّ ولايت مي رسند و هم به اسرار حج، به صورت انسان واقعي در سرزمين عرفات و منا ظهور مي كنند و خداي سبحان در مقام فعل، به آنان فخر مي كند. چنين انسانهايي فرشته‌مَنِش و حتي برخي از آنها از فرشتگان بالاترند. البته آنچه در اين حديث شريف بيان شد، مسئله‌اي تاريخي و از قبيلِ «قضيةٌ فى واقعةٍ» و منحصر به مراسم حج و روزهاي عرفه و عيد قربان نيست، بلكه اين صحنه هميشه وجود دارد، نهايت اينكه جلوه تام آن در حج ظهور كرده است.

3- شايسته است در روز عرفه حج گزار از «جبل‏الرّحمة»[12] كه در سرزمين عرفات واقع است بالا رفته[13]، دعايي را كه سالار شهيدان حسين بن علي‌ (صلوات الله وسلامه عليه) در جانب چپ آن كوه رو به كعبه ايستاد و خواند[14]، بخواند. امام سجّاد (عليه السلام) فرمود: راز بالاي كوه رحمت رفتن اين است كه انسان بداند خداوند نسبت به هر زن و مرد مسلمان رئوف و مهربان بوده و متولي هر زن و مرد مسلمان است. گرچه خداي سبحان نسبت به همگان ولايت تكويني دارد و او وليِّ همه است: (هنالك الوَلاية لله الحقِّ)[15] و گرچه رحمت عام خدا فراگير و شامل همه موجودات است: (رحمتي وسعت كلّ شيء)[16] و (كتب ربّكم علي نفسه الرَّحمة)[17] ليكن رحمت خاص او ويژه پرهيزكاران است: (رحمتي وسعت كلّ شيء فسأكتبها للّذين يتّقون)[18]. مستفاد از مجموع دو آيه اخير اين است كه خداوند بر خودش لازم كرده است كه رحمت خاص را به پرهيزكاران عطا كند. صعود بر جبل‌الرحمة، بايد انسان را عارف به اين سرّ كند كه خداوند نسبت به مرد و زن «مؤمن» رحمت خاص و ولايت مخصوص دارد. نيل حج‌گزاران به چنين معرفتي در نحوه نگرش و ارتباط آنان با ساير افراد و جوامع تأثير خواهد گذارد.

4- بخشي از سرزمين عرفات منطقه اي است به نام «نَمِرة» كه مسجدي به اين نام در آن واقع است. امام سجّاد (عليه السلام) در بيان راز اين محدوده فرمود: معناي حضور در «نمرة» اين است كه: «خدايا! من به چيزي امر نمي كنم، مگر اين كه قبلا خود مؤتمِر باشم و از چيزي بر حذر نمي دارم مگر اينكه خود قبلا پرهيز كرده باشم». توضيح اينكه، هر مسلماني مكلف به امر به معروف و نهي از منكر است. ظاهر اين حكم و بُعد فقهي اش آن است كه كسي كه عالم به حكم شرعي است بايد شخصي را كه عالماً عامداً آن حكم را رعايت نمي كند، از باب امر به معروف و نهي از منكر راهنمايي كند. البته امر به معروف و نهي از منكر غير از تعليم و موعظه و ارشاد است، اگرچه ممكن است در بعضي موارد از مصاديق آنها باشد؛ زيرا امر به معرف و نهي از منكر، حتي اگر به نرمي بيان شود، جنبه ولايت و آمريَّت دارد. در وجوب امر به معروف و نهي از منكر، عدالت و طهارت نفس آمر و ناهي از شرايط آن به شمار نيامده است، بلكه علم و آگاهي او از آن معروف يا منكر، و احتمال تأثير امر و نهي او و مانند آن جزو شرايط است. اما باطن آن بر اساس رازي كه درباره «نمرة» بيان شد، به عدالت بر مي گردد؛ يعني آمر به معروف بايد خود مُؤتَمِر بدان بوده، ناهي و زاجر از منكر بايد خود منتهي و منزجر از آن باشد؛ يعني آنچه ديگران را بدان امر مي كند، قبلا خود عمل كرده باشد و آنچه ديگران را از آن منزجر و نهي مي كند، خود قبلا منزجر شده باشد. بنابراين، عدالت به عنوان سرّ امر به معروف و نهي از منكر در آمر و ناهي شرط شده است. 5 ـ وادي «نَمِرة» كه در حديث شبلي از آن به عنوان «نَمِرات» نيز ياد شده نام منطقه‌اي وسيع در سرزمين عرفات است كه تقريباً در سَمْتِ مماسِ عرفات با حرم است. امام سجاد (عليه السلام) فرمود: هنگام ورود به اين منطقه بايد آگاه باشيد كه اين سرزمين، سرزمين شهادت، معرفت و عرفان است. يعني همان گونه كه خدا و ملائكه شاهدند، اين سرزمين وسيع نيز شاهد اعمال زائران خانه خداست و كاملا آگاه است كه حاجي با چه نيّتي آمده و با چه انگيزه اي بر مي گردد و به آن شهادت مي دهد.

مأخذ: صهباي حج، ص 415.

[1] ـ كافي، ج 4، ص 224. متن كامل اين روايت در صفحات 95 و 96 گذشت.

[2] ـ سوره بقره، آيه 125.

[3] ـ ر.ك: همين كتاب، ص 347 ـ 343 (حديث شبلي).

[4] ـ مفاتيح الجنان، دعاي كميل.

[5] ـ وسائل الشيعه، ج 10، ص 28.

[6] ـ بحار، ج 96، ص 261.

[7] ـ سوره طه، آيه 7.

[8] ـ بحار، ج 96، ص 259. متن كامل اين حديث در صفحات 443 ـ 441 خواهد آمد.

[9] ـ بحار، ج 74، ص 402.

[10] ـ مفاتيح الجنان، دعاي كميل.

[11] ـ سوره همزه، آيات 7 ـ 6.

[12] ـ «جبل الرحمة»، جداي از كوههاي اطراف خود، در سرزمين عرفات واقع است. رسول‏اكرم‏صلي الله عليه و آله و سلم بر تخته‏سنگي از اين كوه ايستاد و خطبه معروف عرفات را ايراد فرمود. همچنين سالار شهيدان امام حسين (عليه‏السلام) دعاي بلند روز عرفه را در دامنه اين كوه خواندند. بر قلّه جبل‏الرحمة، قبه‏اي به نام حضرت آدم (عليه‏السلام) قرار دارد كه نمازگزاردن در آنجا مكروه است.

[13] ـ بايد توجه داشت آنچه در متن درباره صعود بر «جبل‏الرحمة» بيان شده ناظر به حديث‏شبلي است وگرنه بنابر مشهور بين فقها، در روز عرفه بالا رفتن از اين كوه مكروه است. در حديث است كه از امام كاظم (عليه‏السلام) سؤال شد: آيا وقوف بر جبل‏الرحمة در نظر شما محبوبتر است يا وقوف در دامنه و زمينهاي پايين كوه؟ آن حضرت فرمودند:وقوف در دامنه (وسائل‏الشيعه، ج10، ص11). امام صادق (عليه‏السلام) فرمود: همه سرزمين عرفات، محل وقوف است، ليكن بهترين مكان براي وقوف، پايين كوه است: «عرفات كلّها موقف وأفضل الموقف سفح الجبل» (كافي، ج4، ص463). همچنين در روايت ديگري فرمود: هر چه به جبل‏الرحمه نزديكتر باشد بهتر است: «عرفات كلها موقف وما قرب من الجبل فهو أفضل» (وسائل‏الشيعه، ج10، ص19).

[14] ـ مفاتيح‏الجنان، اعمال روز عرفه.

[15] ـ سوره كهف، آيه 44.

[16] ـ سوره اعراف، آيه 156.

[17] ـ سوره انعام، آيه 54.

[18] ـ سوره اعراف، آيه 156.