جلوه های بلاغت در نهج البلاغه نسخه متنی

جناس اشتقاق

اشتقاق، استعمال دو يا چند واژه در يك كلام است كه از ريشه ى واحدى مشتق شده باشد و نظير آن در كلام امام فراوان است. مانند:فالمسلم من سلم المسلمون من لسانه و يده الا بالحق [ نهج البلاغه، خطبه 166. ]

پس مسلمان كسى است كه مسلمان از دست و زبان او آزارى نبيند جز آنكه براى حق بود.

جناس شبه اشتقاق

آن است كه همه يا اكثر حروف يك واژه در واژه ى ديگر يافت شود، اما هر دو به يك ريشه باز نگردد مانند:

در وصف دنيا:

اهلها على ساق و سياق و لحاق و فراق. [ نهج البلاغه، خطبه 233. ]

مردم آن در سختى، در مسير مرگ به پا، به آن يك رسنده و از ديگرى جدا.

ساق، مابين زانو و قوزك پا و سياق، مصدر "ساق يسوق" است.

"مطرزى" در "شرح مقامات" مى گويد:هر دو نوع اشتقاق و شبه اشتقاق از فروع جناس است و دليل بيان اشتقاق به عنوان يك فرع مستقل،





تاثير آن در ابداع است.

"خطيب قزوينى" نيز در "تلخيص" هر دو را ملحق به جناس دانسته است. [ مختصرالمعانى ص 207. ] ولى اكثر علماى بديع اشتقاق را قسمى مستقل محسوب مى كنند و شبه اشتقاق را از اقسام جناس قلمداد مى نمايند. گاهى آن را تجنيس مشابهت يا جناس مطلق مى نامند با اين تعريف كه شبه اشتقاق آن است كه دو ركن آن در حروف و حركات مختلف باشد و بين آن دو مشابهت برقرار باشد و اين "شبه اشتقاق" است به دليل آنكه به يك اصل واحد باز نمى گردد. [ منهاج البراعه ج 1 ص 202. ]