جلوه های بلاغت در نهج البلاغه نسخه متنی

تعريف "مجاز در مفرد":

هو ما افيد به معنى "غير ما اصطلح عليه فى اصل المواضعه التى وقع التخاطب بها لعلاقه بينه و بين الاول":مجاز آن است كه لفظ معنايى غير از معناى وضع شده در زبان مورد محاوره را بخاطر ارتباطى كه بين معنى اول و دوم وجود دارد، افاده كند.
تعريف فوق شامل مجاز لغوى، عرفى و شرعى هر سه مى گردد.

مجاز در جمله:

كل جمله خرج الحكم المفاد بها عن موضوعه فى العقل بضرب من التاويل فهو مجاز :هر جمله اى كه از معناى موضوع له خود، همراه با نوعى تاويل از عقل خارج شود، آن جمله مجاز است. مانند آيه و اخرجت الارض اثقالها. [ سوره ى زلزال، آيه 2. ]

بايد توجه داشت كه تعاريف مذكور از مجاز و استعمال اين لفظ بر اساس آن تعاريف، مربوط به دوره ى پس از وضع علم معانى و بيان و تاليف كتاب مطول در اين زمينه است وگرنه تا قبل از تدوين كتاب مزبور، واژه ى "مجاز" به معناى عام ترى بكار مى رفت كه نمونه ى آن استعمال عام اين واژه در كتاب "تلخيص البيان فى مجازات القرآن" از "شريف رضى" است. در مقدمه آن "سيد محمد مشكات" مى گويد:"منظور از مجاز در اين كتاب، مجاز لغوى مصطلح در دو علم بيان و اصول فقه كه مغاير با تشبيه اند، نمى باشد و نيز منظور، مجاز عقلى كه در برخى وجوه مقابل كنايه و تمثيل قرار مى گيرد، نيست وگرنه بسيارى از مباحث اين كتاب از دور خارج مى گردد.

- ينقضون عهد الله... [ سوره ى رعد، آيه ى 2. ]

- الذين اشترو الضلاله بالهدى [ سوره ى بقره، آيه ى 16. ]

- مثلهم كمثل الذى استوقد نارا [ سوره ى بقره، آيه ى 17. ]

و مواردى از مجاز عقلى از قبيل:- فما ربحت تجارتهم [ سوره ى بقره، آيه ى 16. ]

- عيشه راضيه [ سوره ى حاقه، آيه ى 21. ]

- و اذا تليت عليهم آياتنا زادتهم ايمانا [ سوره ى انفال، آيه ى 2. ]

و بحث از هر آيه راجع به كلمه ى "استعاره" است و منظور از آن، معناى مصطلح در برابر كنايه و تشبيه نيست، چه در اين صورت شامل بسيارى از مباحث اين كتاب نمى گشت، مثل "صم بكم" كه آن را تشبيه بليغ محسوب داشته اند و مثل:- الذين حملوا التوريه [ سوره ى جمعه، آيه ى 5. ]

- واضرب لهم مثل الحيوه الدنيا كماء... [ سوره ى كهف، آيه ى 45. ]

- هن لباس لكم [ سوره ى بقره، آيه ى 187. ]

- و هى تمر مر السحاب [ سوره ى نمل، آيه ى 88. ]

پس، مراد از "مجاز" در اين كتاب معنايى اعم از مجاز عقلى و لغوى و تشبيه است و مقصود از "استعاره" معنايى اعم از اقسام استعاره، كنايه، مجاز عقلى و اقسام تشبيه است و علت آن است كه اين كلمات پس از وضع علم معانى و بيان و تاليف كتاب مطول در اصول فقه در معانى اصطلاحى بكار گرفته شدند، در حالى كه كتاب "تلخيص البيان" كه اولين تصنيف در مجازات قرآن كريم است، ده ها سال قبل از آن، نگارش يافته است. [ مقدمه سيد محمد مشكات بر كتاب تلخيص البيان فى مجازات القرآن. ]