30 ـ نورالدّين عبدالّرحمان جامى - حج در پهنه نثر فارسی نسخه متنی

30 ـ نورالدّين عبدالّرحمان جامى

شاعر و عارف معروف و بزرگ قرن نهم (متوفّاى 898 هـ . ق.)، هم در نظم و هم در نثر در ارتباط با حج سخن گفته و در قالب حكايات و داستانهاى شيرين، ارزش و اهمّيت حج واعمال و مناسك آن را نموده است.

جامى از جمله كسانى است كه معتقدند حج بايد با توكّل باشد و زائر بيت الله از هيچ چيز و از هيچ كس جز خدا نبايد ترس و واهمه داشته باشد و به هيچ كس و هيچ چيز جز لطف پروردگار و ذات اقدس او دل نبندد. او در اين مورد داستان حاجى اى را كه با جنّى مهيب برخورد كرده آورده و گفته است:

قافله ديو و دد جانفرساى...

گفت: تو آدميى يا پرى اى

كه عجب بر سر غارتگرى اى...

شعراى ديگر نيز داستان حجّ مجنون را نقل كرده اند ولى آنچه جامى در اين باره گفته، از نكات آموزنده بيشترى برخوردار است، جامى گفته است: مجنون در راه كلاغى را مى بيند كه دو سه بار بانگ لطيف مى زند، مجنون آن را به فال نيك مى گيرد و مى گويد: اگر ليلى به او اجازه دهد يك حجّ پياده انجام خواهد داد. جامى در اين داستان خواسته است اهمّيت عشق به خدا را بيان كند و بگويد آن كه عشق حقيقى در دل او مستقر شده ترك همه تعلّقات مى كند و بجز معشوق به چيز ديگر نمى انديشد و در چنين حالى معشوق نيز به عاشق حقيقى خود به ديده عنايت خواهد نگريست و عاشق را به وصال خود خواهد رساند.

داستان حجّ هشام بن عبدالملك و حضرت امام زين العابدين ـ ع ـ معروف است. هشام در طواف كعبه بود، هر چند خواست حجرالأسود را لمس كند، ازدحام جمعيّت مانع شد، ناچار به گوشه اى رفت و نشست و مشغول نظاره طواف كنندگان گشت، در همان حال حضرت زين العابدين ـ ع ـ براى طواف به سوى حجرالاسود حركت فرمود. همه مردم راه را باز كردند و حضرت بدون زحمت حجرالاسود را بوسيد. يكى از مردم شام كه در كنار هشام بود از وى پرسيد: اين چه كسى است كه اينقدر براى او احترام قائل شدند؟! هشام گفت او را نمى شناسم ـ در حالى كه كاملا مى شناخت ـ فرزدق ، سخن مرد شامى و هشام را شنيد، گفت من او را مى شناسم! از من بپرس، و شروع كرد به معرّفى آن حضرت كه:

جامى بعدها اين قصيده را به فارسى برگردانده و به شعر فارسى سروده است:

در اين موقع فرزدق در پاسخ يكى از اهالى شام كه از هشام نام آن حضرت را پرسيده و هشام تجاهل كرده بود

راستى و درستى راه نجات است و دروغ و نادرستى انسان را به ضلالت و گمراهى مى كشاند. جامى داستان حاجى اى را نقل مى كند كه گرفتار قطّاع الطّريق شد و به دليل راست گويى نه تنها از چنگ دزدان نجات يافت كه دزدان منحرف از رفتار او پند گرفتند و به راه راست هدايت شدند:

آن شخص تا وقتى مادرش زنده بود اين آرزو را در دل داشت ولى به خاطر مراقبت از مادرش به سفر حج نرفت. پس از مرگ مادر خانه اش را فروخت و پنجاه دينار فراهم آورد و عزم حج كرد. در راه راهزنان او را دستگير كردند و پرسيدند: چه دارى؟ مرد مسافر:

مرد راهزن از او خواست كه آنها را بياورد. مرد كيسه زر را به او داد. راهزن شمرد و چون بر صدق گفتار مرد واقف شد، پنجاه دينار را بوسيد و به مرد برگرداند و راستىِ مردِ مسافر بيت الله، در او تحوّلى به وجود آورد و مرد زائر را بر مركب خود نشاند و خودش نيز به مكّه رفت توبه كرد و تا پايان عمر با آن مرد زائر بود.

اركان مسلمانى را پنج چيز دانسته اند كه ركن پنجم آن حجّ است، جامى با توجّه به اصل مهمّ حج سخن گفته و در ضمن اعتقاد خود را درباره پاره اى رمز و رازهاى حج بيان كرده است:

جامى بدين طريق مى گويد كه در حج بايد تعبّد محض مدّ نظر باشد و هيچ به فكر تدبير كار نبود و همه را به اميد خدا واگذاشت و لباس زيبا را از تن درآورد و خودنمايى و تظاهر را كنار گذاشت، حاجى بايد حتّى به فكر مرگ نباشد تا چه رسد به اين كه هراسى از آن داشته باشد. زائر كه بر حجرالاسود بوسه مى زند در حقيقت بر دست راست خدا بوسه مى زند و اين دست بوسى مايه افتخار و مباهات است. جامى مى گويد اگر پاى رفتن به مقام ابراهيم را ندارى بايد با ديده حركت كنى و چشم خود را بر آن بسايى در مروه بايد مروّت را تجربه كنى در صفا با صفا شده باشى فلسفه وقوف در عرفات واقف شدن بر معارف الهى است. فلسفه قربانى در منا قربان كردن و كشتن نفس پليد امّاره است و هدف از رمى جمرات راندن ديو هوا و هوس است از وجود خود. اگر حاجى در ضمن انجام اين اعمال و مناسك به اين نكات توجّه داشته باشد و چنان كند كار حج وعمره خود را به اتمام رسانده است.