21 ـ عطار - حج در پهنه نثر فارسی نسخه متنی

21 ـ عطار

شيخ فريد الدّين ابوحامد محمّد بن ابوبكر ابراهيم بن مصطفى، از عارفان بزرگ ايران است كه در قرن هفتم، سال 627 درگذشته. وى خود به زيارت كعبه و انجام حج توفيق يافته است.

عطّار در عين حال كه خود عارف بزرگى است ولى با اعمال بعضى از عرفا كه بدون استطاعت و توان مالى و بدون اين كه خداوند تكليف را بر دوش آنها گذاشته باشد به حج مى روند و خود و ديگران را به زحمت مى اندازند مخالفت كرده و گفته است:

عطّار نيز از جمله شعرايى است كه درباره حج و كعبه سخن بسيار گفته، هم در قالب حكايت و داستان و هم به صورت ابياتى جداگانه در موارد مختلف; از باب نمونه در مصيبت نامه، در تعريف حج گفته است:

عطّار در منطق الطّير در ستايش پيامبر اكرم به امنيّت كعبه اشاره كرده است.

او ارادت زايد الوصفى به امام هشتم شيعيان، حضرت رضا ـ ع ـ داشته و در مظهرالعجايب گفته است:

عطّار به مناسبتهاى گوناگون از حج و كعبه سخن گفته، در مقام فقر، كه عارف خود را از خلق بى نياز و تنها به خدا نيازمند مى داند، مى گويد كه فقر از كعبه و زمزم برتر است:

زهد فروشى و خود نمايى از نظر همه صاحبنظران مردود است، اين چنين حجّى كه بر پايه تظاهر استوار باشد بت پرستى است نه خداپرستى، عطّار در اين زمينه مى گويد:

عطّار اهل درد است و حجّ بى درد را نمى پسندد او در قصيده اى گفته:

او مثنوى اشتر نامه را با چند نعت و مدح از ذات احديّت و پيامبر اكرم و ذات و صفات پروردگار آغاز كرده سپس در عزم سفر حج گفته است:

حج عبادتى است صددرصد براى خدا كه «
وَلِلّهِ عَلى النّاسِ حِجُّ الْبَيتِ...
». عطّار در الهى نامه از قول ابراهيم ادهم، در اين زمينه داستانى چنين آورده:

از يكى كه هنوز رمقى در بدن داشت پرسيدم كه جريان چه بوده است؟ گفت: ما هفتاد تن بوديم كه قصد كعبه داشتيم و مصمّم بوديم كه در راه جز به فكر و ياد الله نباشيم، در ذات عرق به خضر برخورديم و سفر را به جهت ملاقات باخضر به فال نيك گرفتيم و...

و در رابطه با همين خلوص نيّت در حج حكايت ديگرى در الهى نامه آورده است كه:

اتّكا به اعمال و بزرگداشت آنها در نظر عطّار كارى عبث و بيهوده است.

عطّار در همين زمينه داستانى نقل مى كند كه وقتى كسى صادقانه چهل حجّ پياده خود را به يك نان فروخت و آن نان را هم به سگى داد، پيرى او را مورد ملامت قرار داد كه تو كارى نكردى و براى حجّ خودت ارزش زيادى قائل شدى تو چهل حجّ را به نانى فروختى جدّت آدم بهشت رابه گندمى بفروخت :

مكّه و مسجد الحرام و كعبه، خانه امن الهى هستند امّا گاهى افراد شيّادى پيدا مى شوند كه حتّى در جوار كعبه به دزدى و كلاهبردارى دست مى زنند. عطار در اسرارنامه داستانى در اين زمينه آورده و از آن نتيجه اى عرفانى گرفته است.

مردى كه دستارش را ربوده اند با خود مى انديشد كه وقتى در بيرون خانه دستارم را ببرند در درون خانه سرم را هم خواهند بريد، او با خود در اين گفتگو است كه ناگاه جرقّه اى در خاطرش زده مى شود و متوجّه مى گردد كه در چنان مكانى به فكر دستار و سر بودن خطا است. انسان بايد در اين مكان از پوست پيشين بدر آيد زيرا تا وقتى يك سر موى به فكر خود باشد ايمن نخواهد بود.

عطّار طى داستانى گفته است كه كسى از مجنون پرسيد قبله كدام سوى است؟ مجنون پاسخ داد قبله در جان آدمى است، آنچه به صورت ظاهر كعبه و قبله مى ناميد سنگى بيش نيست:

فريدالدّين از قول سالكى، كعبه و به خصوص حجر الاسود را مخاطب قرار داده و گفته است:

سنگ در پاسخ مى گويد:

و بدين ترتيب هشدار مى دهد كه كعبه حقيقى از سنگ و گل نيست كه از جان و دل است، و آنان كه تنها به ظاهر كعبه توجّه دارند با بت پرستان تفاوتى ندارند. و آنان كه از سر صدق و اخلاص از خداى كعبه درخواستى داشته باشند بدون شك خواسته آنها برآورده مى شود.

عطّار شيوه انجام حجّ صحيح و كيفيّت عزم حج را بيان كرده و گفته است:

عطّار نكات آموزنده عرفانى را در ارتباط با حج و سفر كعبه در قالب داستانهاى شيرين و پر جاذبه بيان كرده است، از جمله داستان برخورد ذوالنون با گبرى كه برفها را مى روبيد و بر روى زمين براى پرندگان گرسنه ارزن مى پاشيد و...

ذوالنّون در اين داستان عطّار، به خدا مى نالد كه خانه را ارزان مى فروشى و از گبرى چهل ساله او به يك مشت ارزن صرف نظر مى كنى، از غيب ندايى مى شنود كه: كار خداوند علّت نمى خواهد.

حاجيان چون به مكّه مى رسند و چشم به جمال كعبه مى گشايند خواهشهاى قلبى خود را در نظر مى آورند و بر آوردن آن را از خداوند مى خواهند، عطّار داستانى نقل كرده كه پدر مجنون، مجنون را به مكّه مى برد و در جوار كعبه به او مى گويد كه از خداوند بخواه تا عشق تو را درمان كند... مجنون به درگاه خداوند مى نالد كه خدايا! عشق من را به ليلى دو صد چندان كن كه هست.

يكى از اعمال حج حلق است، عطّار ضمن بيان حكايتى جذّاب، فلسفه حلق را اينگونه باز نموده است. از كسى كه مشغول تراشيدن موى سر است مى پرسند چرا موى مى تراشى، در پاسخ مى گويد سنّت است، عطّار از قول سؤال كننده مى گويد:

حج از عبادات ارزشمند اسلامى است كه نمى توان قيمتى براى آن تعيين كرد امّا گاهى آهى از سر سوز و درد، ارزش چندين حجّ مقبول مى يابد. عطّار در اين زمينه داستان شورانگيزى دارد. او در مصيبت نامه مى گويد:

حاجيان آگاه در وراى كعبه خداى كعبه را مى بينند و هدف اصلى خداى كعبه است نه كعبه، عطّار اين سخن را در داستانى كه براى حج هندو نقل كرده آورده است.

مرد هندو گفت:

درگاه خداوندى جاى راز و نياز است عاشقان الهى كه به دستور خداوند لبّيك گفته و حج مى گزارند اينگونه با خداى خود راز و نياز مى كنند كه عطّار گفته:

عطّار به امدادهاى غيبى كه براى حجّاج مى رسيده اشاراتى كرده; از جمله در اشتر نامه داستان مرد كرى را نقل كرده كه از قافله عقب مانده بوده و مورد حمله اعراب قرار گرفته و توسّط چند سوار سبز پوش نجات يافته.