18 ـ افضل الدّين بديل على نجّار شروانى - حج در پهنه نثر فارسی نسخه متنی

18 ـ افضل الدّين بديل على نجّار شروانى

(متوفّاى سال 595 هـ . ق.) از شعراى بزرگ قرن ششم است. خاقانى شروانى بيش از همه شاعرانى كه در اين رساله مورد تحقيق و بررسى قرار گرفته اند درباره حج سخن گفته است، مثنوى «تحفة العراقين» خاقانى را مى توان جزو سفرنامه هاى حج منظور كرد. شاعر در تحفة العراقين علاوه بر مواردى كه به صورت پراكنده; همانند ديگران از كعبه و زمزم و صفا و مروه و... به صورت تشبيه و استعاره و... براى مدح ممدوحين خود سود جسته، از همان لحظه كه قدم به باديه حجاز گذاشته به توصيف آن مشغول شده و گفته است:

بيابانهاى خشك و بى آب و علف و لم يزرع و انباشته از مار و سوسمار و پوشيده از خار مغيلان، در نظر يك عاشق دلباخته و شيفته ديدار با دلدار، چگونه جلوه گرى كرده است، بيابانى را كه قدم به قدم دزدان در كمينند و قوافل را غارت مى كنند وادى ايمنش ناميده، شنهاى روان بيابانهاى خشك در نظر شاعر ما همچون حوران بهشتى جلوه گرى مى كنند!

خاقانى آنگاه كه قدم به بطحا مى گذارد و شتران حاج را مى بيند و صداى زنگ آنها را مى شنود، به توصيف مى پردازد و سخنش يادآور قصيده داغگاه فرخى سيستانى است. صداى زنگ شتران حاج در گوش خاقانى خوش آيند است كه آنها را به صداهاى آسمانى تشبيه كرده و از آن هم برتر شمرده است.

رهروان بيت الله وقتى به ميقات مى رسند براى عمره تمتّع احرام مى بندند

خاقانى قصد آن ندارد كه مناسك حج را به ديگران بياموزد و مى گويد:

او به فلسفه احرام توجّه كرده و گفته است احرام دور ريختن تمام آن چيزهايى است كه مايه تمايز است; همه بايد لباس معمولى و رسمى خود را از تن درآورند و لباس يكرنگ و بدون هيچگونه مشخصّه خاص را بپوشند.

افكنده مهان حمايل از بَر

شاعر عرفات را به مانند صحراى محشر ديده است كه حج گزاران همچون جنّ و انس در آنجا حاضر شده اند.

جبل الرّحمه كوهى است ميان عرفات و منا، گفته اند آدم و حوّا يكديگر را در آنجا يافتند و به هم رسيدند. ارزش و اهميّت اين كوه از نظر سابقه تاريخى بيش از هر كوه ديگرى است، حجّاج در اين محل به دعا و نيايش مى پردازند; خاقانى به اهميّت آن نظر دارد و به حوادثى كه در آن اتّفاق افتاده اشاره كرده و گفته است:

مشعر الحرام محلّ اجابت دعا است. خاقانى از جمعيّت انبوهى كه در آنجا اجتماع مى كنند و به دعا و نيايش مشغول مى شوند چنين سخن گفته است:

و از آنجا به سوى منا و محلّ رمى جمرات حركت مى كنند و شيطان را سنگباران مى كنند.

شاعر پس از شرح رمى جمرات و قربانى و تعريف و توصيف قربانگاه، به مكّه مى آيد و در تعريف مكّه و امنيّت مكّه سخن مى گويد و به در امان بودن خودِ مكّه از ويرانى، اشاره مى كند:

حجر الاسود و زمزم از متعلّقات كعبه و مكّه است كه بيش از همه ارزش و بُعد تاريخى دارد. خاقانى در توصيف آنها گفته است:

تحفة العراقين خاقانى سفرنامه منظوم است كه شاعر تواناى شروان مشاهدت خود را در سفر حج، كه با اجازه شروانشاه انجام داده، سروده است و اشاره كرديم كه حدود سى صفحه كتاب و قريب چهار صد بيت در مورد تعريف و توصيف مكّه و كعبه و اماكن و متعلّقات آنها است. خاقانى از اين كه پوشش كعبه از بافته هاى غير مسلمانان است اظهار تأسف مى كند و مى گويد:

در اهمّيت كعبه همين بس كه شاعر او را موجب آرامش و قرار عالم و اساس هستى مى شمرد و به اعتقاد ديرينه اى كه محّل كعبه را مادر كره زمين مى دانند، نظر دارد و مى گويد:

خاقانى در پايان تحفة العراقين سبب و نحوه سرودن اين اشعار را بيان كرده و گفته است كه:

خاقانى علاوه بر تحفة العراقين در ديوان اشعارش نيز قصايد غرّايى در وصف و مدح كعبه و مكّه و مدينه و... سروده كه هر يك در جاى خود قابل توجّه و بيانگر نكته خاصّى از ديدگاه خاقانى است. در مورد حج و متعلّقات آن و ارادت قلبى خاقانى و تأثير عميقى كه اين زيارتها بر او گذاشته است، از آنها كاملا هويدا است.

قصيده اى از او را تحت عنوان «با كورة الأثمار و مذكورة الأسحار» خواصّ مكّه به زر نوشتند.

در اين قصيده صدو نه بيتى با چهار بار تجديد مطلع در وصف كعبه و مكّه و ديگر متعلّقات آنها سخن گفته و به مناسك حج پرداخته است. خاقانى به شاعر صبح معروف است. او قصيده را با اين مطلع سروده است:

حاجيان در لباس سفيد احرام قرار مى گيرند و براى انجام اعمال به حركت در مى آيند. خاقانى خورشيد را به خاطر نورانيّت و سفيديش به كسى كه لباس احرام پوشيده تشبيه كرده، به او جان داده و به حركت واداشته است:

با اين باور كه عيسى مسيح در آسمان چهارم است و خورشيد نيز در آسمان چهارم، گفته است:

سپس به وصف منا و قربانگاه پرداخته و گفته است; هر انسان مؤمنى در منا نفس خود را در حقيقت قربان مى كند:

خاقانى آرايش كعبه را به حضرت ابراهيم ـ ع ـ نسبت داده است. از سخن او چنين برمى آيد كه پيشينه بناى كعبه را به پيش از ابراهيم مى رساند.

حجرالأسود پيشنه بهشتى دارد خاقانى در ارزش و قداست آن مى گويد كه نبايد آن را تنها از ديد يك قطعه سنگ سياه نگريست:

خاقانى آن چنان شيفته و دلداده كعبه است كه وقتى به كعبه مى رسد مى خواهد جان خود را نثار كعبه كند امّا افسوس مى خورد كه جان او قابل و لايق چنين پيش كشى نيست.

و پس از اين به پند و اندرز گفتن پرداخته و وقتى انسان را در اوج احساسات قرار داده او را به ترك تعلّقات دنياوى ترغيب كرده و سپس با آوردن بيت تخلّص، قصيده خود رابه مدح ممدوح خود ملك الوزاء جمال الدّين اصفهانى كشانده و او را به عنوان معمار كعبه ستوده است.

خاقانى مدّتى گرفتار زندان شد و سرانجام در زمان سلطنت اخستان بن منوچهر در سال 569 با وساطت عصمت الدّين دخت فريدون بار ديگر اجازه سفر حج گرفت.

او در مدح شفيع خود قصيده اى سروده و در ضمن گفته است كه من در سرودن اين قصيده طمعى مادّى ندارم و فقط مى خواهم اجازه سفر حج مرا از شاه بگيرى. قصيده در 75 بيت است به مطلع:

خاقانى در همان حال كه شيفته بيت الله است با ديد انتقادى به وضع اجتماعى و طرز برگزارى حجّ حجّاج نگريسته و در قصيده اى به مطلع:

از ايّام شكايت كرده و حسب حال خود را بيان كرده و غصّه هاى خود را از آلودگان دهر بازگو كرده و از اين كه فرياد رسى نمانده در مقام مصلّى فرياد برآورده و گفته است:

و سرانجام عقده دل را مى گشايد كه:

مسأله حجاب و انجام واجبات دينى از ازمنه قديم مطرح و يك ارزش شمرده مى شده لذا خاقانى درباره ممدوح خود گفته است:

شاعر طواف كعبه و مشاهده آن و بوسيدن حجرالأسود را مايه شرف و بزرگى دانسته است كه مردم پس از مراجعت حاجى به ديدن او مى روند و او را مى بوسند و مدّتى به سخنان او گوش فرا مى دهند و اين ديد و بازديدها خود مى تواند منشأ بركاتى باشد:

يكى از فلسفه هاى حج رمز قربانى است كه عبارت از كشتن نفس امّاره مى باشد. خاقانى ممدوح خود عصمت الدّين را در اين قصيده به اين توفيق رسانده و گفته است:

شاعر در قصيده اى به مطلع
:

به بهانه مدح جلال الدّين ابوالمظفّر شروانشاه، در رابطه با مراسم عيد قربان، عرفات، مشعر الحرام و... سخن گفته است.

خاقانى در قصيده اى غرّاء كه در بيش از صد بيت با سه بار تجديد مطلع در جوار كعبه معظّمه انشا كرده، به شرح منازل از بغداد تا مكّه و مسالك حج پرداخته، به طورى كه اعتقاد قلبى او را نسبت به معنويّت حج مى توان از خلال ابيات دريافت:

اين زائران وقتى به طواف مى آيند همچون حضرت آدم ـ ع ـ كه فرشتگان او را مى بينند و مى گويند ما دو هزار سال پيش از تو طواف كعبه كرده ايم، عرشيان را در طواف مى بينند كه عاشقانه بر گرد خانه محبوب در حركتند، آنان همچون ماهى هايى هستند كه به آب رسيده باشند.

از اين رو حجّ خاصان چنين است كه:

خاقانى در قصيده ديگرى كه به منطق الطّير خاقانى معروف است، در باب كعبه و طواف و اهميّت آن سخن گفته است.

در قصيده ديگرى كه تماماً در مورد كعبه است، نظر خود را درباره اهميّت كعبه بيان كرده است. او كعبه را در آينه صبح ديده و گفته است در وراى خانه صاحب خانه را بايد ديد، آسمان را جامه و پوشش كعبه ديده و گفته است تمام حاجيان كه لباس احرام مى پوشند، در هنگام صبح كعبه را در لباسى سبز رنگ مشاهده مى كنند. خاقانى ستارگان را براى تسبيح پروردگار از آسمان به زمين فرود مى آورد; زيرا مى بينند كه آه زائران بر بالاى آسمان كعبه گنبدى تشكيل داده و مانع ديد ستاره هاى آسمانى شده و آنها را از فيض ديدار كعبه محروم كرده است. او كعبه را از ملك و عرش برتر مى داند و آنها را نيز دوستدار و طرفدار كعبه مى شمارد. خاقانى راه باديه را پر خطر ولى كعبه را محّل امن و امان مى بيند و آن دو را به ترتيب به شبهاى غم و روز طرب و شادى، چاه و يوسف، شب تيره و روز روشن، داروى تلخ و خوشى عافيت، ظلمت و تاريكى لفظ و درخشش معنا، پل آتش و سفره بهشتى، شوره و چشمه آب روشن، غوره و مى گوارا و... تشبيه كرده و قدرت تخيّل خود را نموده است:

و پس از بيان همه مشكلات كه زائر بيت الله به جان و دل مى خرد، خاقانى معتقد است كه همه اين مشكلات در مقابل شكوه وعظمت كعبه سهل و ساده و خوش آيند است و قابل تحّمل.

خاقانى در قصيده «كنز الرّكاز» به مدح كعبه معظّمه و نعت حضرت رسول ـ ص ـ پرداخته و مقصد را كعبه دانسته است. آنگاه يادى از قرّاء سبعه كرده ا، از صداى طبل حاجيان و توصيف خود طبل غافل نشده، فلك را به تعظيم و تكريم كعبه واداشته و سرانجام گفته است: سفر كعبه نمودارى است از سفر آخرت. در نظر او، حج معنويّتى دارد و صورت ظاهرى كه خواص به معنويّت حج توجّه دارند و عوام تنها به اعمال ظاهرى. از اين قصيده بر مى آيد كه خاقانى پيش از آن يك بار ديگر كه قصد زيارت داشته به موقع به حج نرسيده و از انجام آن باز مانده است:

خاقانى در قصيده ديگرى كه به نام «تحفة الحرمين و تفاحة الثّقلين» نامگذارى شده، در پيش كعبه شروع به سرودن كرده و در مدينه به اتمام رسانده و در جوار مرقد مطّهر حضرت رسول انشاد كرده است و در آن از دست غوغاى اهل مكّه ناليده و گفته است كه من خود شاهد و ناظر بودم كه كعبه را سنگ باران كردند.

خاقانى در ادامه همين قصيده و در مطلع دوم با كعبه وداع كرده وگفته است:

توجّه خاقانى به كعبه در غزليّات او نيز فراوان است، به طورى كه در غزلى ضمن شكايت از غزان و خرابيهايى كه به بار آورده اند گفته است:

در غزل ديگرى كه به تظاهر و متظاهران خُرده مى گيرد و در ضمن اشاره به حوادث تاريخى كه بر كعبه گذشته، مى گويد:

جوار كعبه و مسجد الحرام جاى توبه وانابه است. عرفات محلّ دعا و نيايش و استغفار از گناهان است; بحث خود را در مورد شعر خاقانى با نقل اين داستان كه درباره توبه لوريى است به پايان مى بريم:

خاقانى ضمن اشعار خود; اعم از قصيده، غزل، مثنوى و... از بسيارى از مناسك و اعمال حج و اماكن متعلّق به آن سخن گفته است; مثل: احرامگاه، عرفات، جبل الرحمه، مزدلفه، مشعرالحرام، جمره، منا، مكّه، زمزم، ناودان زرّين، مروه، صفا، عمره، كعبه، مدينه، مرقد رسول الله ـ ص ـ ، بطحا، بوقبيس بيت الله، حجرالأسود، بناى كعبه، طواف، لبّيك ، مقام، موقف، ميقات و...

ارادت خاقانى به مكّه و كعبه و حج و اعمال و مناسك و... بقدرى زياد است كه در بسيارى از اشعارش اشاراتى به حج و اعمال آن شده است و گاهى در يك قصيده بيش از چهل بار واژه كعبه و مكّه راتكرار كرده، از جمله در قصيده «صبح خيزان» چهل و يك بار، در قصيده «نشان كعبه با رديف كعبه» چهل و يكبار و ... در مجموع در قصايدى كه در اين تحقيق مورد دقّت قرار گرفته، بيش از 200 بار كلمه كعبه، بيش از 100 بار كلمه مكّه، بيش از پنجاه بار كلمه قربان و ديگر واژه هاى متعلّق به حج، به طور پراكنده فراوان آورده شده است.