22 ـ مولانا جلال الدّين محمّد بلخى - حج در پهنه نثر فارسی نسخه متنی

22 ـ مولانا جلال الدّين محمّد بلخى

مولانا جلال الدّين محمّد بلخى(متوفّاى 672) عارف بزرگ كه متأثّر از عطّار است و او را روح عرفان مى داند از ديد عرفانى خود به حج چنين مى نگرد و مى گويد:

حج براى خداست و در طواف بايد خدا را مدّ نظر داشت و خلوص نيّت هميشه و همه جا لازمه حجّ واقعى است:

در همين رابطه گفته است:

عشق در نزد عرفا از اهميّت ويژه اى برخوردار است و چنانچه عشق، امير الحاج باشد حاجى را از تمام خطرات محفوظ نگاه مى دارد و سختيهاى راه را بر او آسان مى كند:

مولانا در حالت وجد است كه مى گويد:

از آن زمان كه شمس تبريزى مراد مولانا شد زندگى مولانا را دگرگون كرد و باعث آن گشت كه مولانا دست از درس و بحث و وعظ بكشد و شيفته وار در خدمت شمس قرار گيرد و غزليّات پرشور خود را بسرايد و در اغلب ابيات خود شمس را مدّ نظر داشته باشد و او را كعبه خود بداند.

مولانا براى زائران بيت الله استمداد مى كند و مى خواهد كه حاجيان در راه مانده را به كعبه وصال برساند و بتها را از كعبه بيرون راند.

مولانا همچون ديگر عرفا دل را كعبه حقيقى مى داند و مى گويد زيارت كعبه دل كن زيرا كعبه گِل ظاهرى است از كعبه دل.

و باز در همين زمينه طواف كعبه حقيقى دل مى گويد: تمام افلاك برگرد كعبه در طواف اند.

قبله و كعبه حقيقى همانگونه كه گفتيم در نزد عرفا دل است و اين كعبه ظاهر سنگى بيش نيست.

مولوى نيز همانند خاقانى آسمان را به طواف كعبه واداشته و آن را به همين جهت از آفات درامان شمرده است:

از شورانگيزترين و پر معناترين اعمال و مناسك حجّ قربانى است كه به قربانگاه بردن اسماعيل را به ياد مى آورد و رسيدن ندا از جانب پروردگار و اثبات عبوديّت محض پدر و فرزند در مقابل فرمان الهى است. مولوى از قربانى چنين برداشتى دارد:

مولانا فلسفه حج را ضمن نقل داستانهاى شيرين و شيوا نشان داده است، از جمله داستان حجّ بايزيد بسطامى را در دفتر دوم مثنوى آورده است كه وقتى بايزيد عزم حج داشت شيخى به او گفت من كعبه ام بر گرد من طواف كن:

بايزيد در راه پيرى را ديد:

مولوى از حوادث جالب توجّه در ارتباط با كرامات زاهدان و عابدان در راه حج ياد كرده از جمله داستان عابدى است كه در باديه غرق عبادت بود و آب براى وضوى او از آسمان مى رسيد و قافله حاج به چشم خود شاهد كرامت او بودند.

زاهدى بد در ميان باديه

در عبادت غرق چون عبّاديه...

زائران وقتى او را در وسط بيابان به آن حالت ديدند متحير شدند زيرا او را بسيار شادمان و راضى ديدند. وقتى زاهد از نماز فارغ شد زائران ديدند كه در آن بيابان خشك، آب از دست و سر و روى او مى چكد و جامه اش خيس است. پرسيدند كه در اين بيابان خشك آب از كجا است كه دست و لباس تو خيس است.

زائران از آن زاهد مى خواهند كه براى آنها هم آب فراهم كند. زاهد:

مولانا در دفتر چهارم مثنوى خطاب به حسام الدين چلپى مى گويد:

سپس ادامه مى دهد كه حجّ خانه كار مهمّى نيست انسان مصمّم به خانه اى معلوم در مكانى مشخّص مى رود خانه را مى بيند و زيارت مى كند امّا مهم آن است كه صاحب خانه را بتوان ديد و بر گرد او طواف كرد:

حج زيارت كردن خانه بود

حجّ ربّ البيت مردانه بود

مولوى مى گويد آنان كه به دل حج مى كنند مشكلى براى آنها نيست، مشكل براى كسانى است كه از راه هاى دور و دراز و بيابانهاى خشك و صحارى سوزان بايد سفر كنند. آنان كه به دل سفر كنند مشكلات سفر جسم را ندارند و اين مشكلات براى آنها حل شده است، زيرا:

مولانا پس از ملاقات با شمس شيفته او شد و پيوسته شمس در روح و جان مولانا حضور داشت مولانا در چندين غزل شورانگيز شمس را كعبه جان خود دانسته است . در غزلى با رديف «طواف» گفته است:

مولانا در غزل ديگرى خانه كعبه را توصيف كرده و از جمله گفته است:

مولانا مى گويد در اين خانه گنجى عظيم نهفته است، خاك و خاشاك اين خانه همه مشك و عنبر است و هر كس كه وارد اين خانه شود به مقام والايى دست مى يابد و همگان را تشويق و ترغيب به انجام حج و زيارت بيت الله مى كند.

در غزلى ضمن خوش آمد گويى به زائران بيت الله انجام بعضى اعمال را به آنها يادآورى كرده:

مولوى حجّاج را مهمان خدا دانسته كه هر چند تن آنها بازگشته ولى دل و جان آنها هنوز به حلقه كعبه چنگ زنده است.

او مراسم حج را نيز تعليم داده و گفته است: آن كه از شام مى آيد در ذات جحفه احرام مى بندد و آن كه از بصره در ذات عرق، سعى صفا و مروه مى كند و هفت بار طواف كعبه و در مقام ابراهيم دو ركعت نماز مى خواند. به عرفات مى رود و از آنجا به موقف و سپس به منا مى رود و رمى جمره مى كند.

شاعر عزّت كعبه را به خاطر عمل خالصانه حضرت ابراهيم دانسته و گفته است:

چنين به نظر مى رسد كه بعضى از رفتن به حج ابا مى كرده و به بهانه هاى واهى از اين عمل واجب سرباز مى زده اند. مولانا آنان را مخاطب قرار داده و گفته است:

و در جاى ديگر وجود كعبه و در نتيجه عمل حج را مايه بقاى اسلام دانسته است و ضمن تشبيه ممدوح خود به كعبه گفته است:

و همو در عظمت و ارزش كعبه گفته است:




كعبه شب هنگام در نظر مولوى از ارزش معنوى خاصّى برخوردار است زيرا ديگر از غوغاى روز خبرى نيست، فراغتى دست مى دهد تا انسان بيشتر به صاحب خانه بينديشد و خالق جهان را بيشتر و بهتر بشناسد از اين رو است كه گفته: