اراك نام فعلى شهرى است كه در زمان فتحعليشاه قاجار (1227ه .ق) به مباشرت يوسف خان گرجى به عنوان قلعه جنگىبنياد گرديد.

قلعه مزبور در سال 1272 به وسيله محمدحسن خان امير نظام برادر ميرزاتقى خان اميركبير تمصير و تشجير شد و ازاطراف تجار و كسبه به شهر نو بنياد روى آوردند حتى در اوايل قرن چهاردهم ه .ق يكى از شهرستانهاى بسيار آباد،گرديدو متجاوز از پنجاه كمپانى خارجى در اين شهر شعبه داشته و به كار و كسب مشغول بودند. درسال 1307ه .ق تا1310كمپانى(انگليسى معروف به) زيگلر (23) قلعه بزرگى در شهر ساخت كه قسمت اعظم آن بعدها باقى مانده و به قلعه فرنگىمعروف شد.

شهر اراك در بدو امر به نام «قلعه سلطان آباد» (به نام فتحعليشاه قاجار)و سپس با حذف عنوان قلعه و نيز با عنوان«شهرنو» در نامه هاى موجود آن زمانهاديده مى شود غلامحسين خان و پدر او يوسف خان هردو از سپهداران موردتوجه دولتهاى مربوطه بوده اند نامه هايى كه براى آنان فرستاده مى شد با عنوان: «لشگرعراق » و سپس با حذف كلمه«لشگر» بود كه همين لفظ عراق علم شهر گرديد و اسم سلطان آباد به تدريج از زبانها افتاد و در سال 1317شمسى كهراه آهن جنوب از كناراين شهر عبور كرد و ايستگاهى در كنار شهر احداث شد نام ايستگاه را اراك گذاشتندو سپس شايداز طرف وزارت كشور به تمام آباديهاى واقع در سر راه راه آهن بخشنامه شد كه اسم آباديهاى مجاور با ايستگاههاىمربوطه به همان نام خوانده شود از اين رو عنوان «عراق » تبديل به «اراك » گرديد. البته اول كسى كه عراق را اراك خواندهميرزاآقاخان كرمانى (24) است در اين شعرش:

عروس جهان است ملك اراككه سرتاسرش مشك بيزاست خاك (25)

شهر اوليه يا قلعه سلطان آباد داراى چهار دروازه بود: آنكه به طرف شرق باز مى شد:دروازه شهرجرد به نام ده مجاور ياروبرو، و آنكه به طرف شمال مى رفت دروازه رازان به نام ده روبرو، و آنكه به طرف غرب مى رفت دروازه حاج علينقى، ودروازه جنوب را به مناسبت جهت، دروازه قبله مى ناميدند.

اين چهار دروازه چنان نصب شده بود كه اگر شخصى در ميان چهار سوق مى ايستاد و مانعى هم در بين نبود چهار دروازهبه خوبى نمايان بود. (26)

در كتاب «تاريخ اراك » آمده: شهر اراك فعلى قبل از سال 1317شمسى به نام «عراق » و پيش از آن به اسم «سلطان آباد» ودر بدو امر عنوان «قلعه سلطان آباد»داشته است تاريخ بناى شهر را چنانچه در افواه معروف است به حساب جمل «نموديوسف ثانى بناى مصر جديد» يعنى 1231ه .ق ضبط نموده اند اما چيزى كه قابل ذكر است آنكه بناى شهرى مشتمل برحدود پنج هزار خانه و چهار راسته بازارمسقف و نيز مشتمل بر بناى بزرگ ارك دولتى و مدرسه و تعداد زيادى مسجدوحمام -با توجه به اينكه بانى شهر اكثر ايام خود را در جبهه جنگهاى ايران و عثمانى و ايران و روس به سر مى برده، و نيزسالهاى جنگ خيلى طولانى بوده-نمى توان به طور قطع به سال معينى نسبت داد بلكه درباره آن بايد گفت طرح شهر درسال فلان ريخته شده و بناى آن در خلال سنوات فلان تا فلان لااقل ده بيست سال طول كشيده است تا صورت شهرى بهخود گرفته و قلعه به اتمام رسيده است مع الوصف آنچه از تواريخ استفاده مى شود اين است:

در كتيبه اى كه در عمارت نظميه كه تا سال 1308شمسى خراب نشده بودتاريخ بناى شهر 1227 ضبط شده بود.

در كتيبه اى ديگر در راهرو ارك دولتى تاريخ بناى ارك 1228 نوشته شده بود.

اعتمادالسلطنه در جلد چهارم مرآت البلدان كه سال تاليفش 1296 مى باشددر ضمن واژه جوامع مى نويسد:

جامع عراق «سلطان آباد» مشهور به «شهر نو» كه به اصطلاح حاليه شهر عراق همان است كه از بناهاى مرحوم سپهدار وقريب هفتاد سال است كه اين شهر بناشده است. (27)

از كتاب «اكسيرالتواريخ » (28) اعتضادالسلطنه نقل شده: بناى شهر اراك به دست يوسف خان گرجى و هزينهدويست هزارتومان در تاريخ 1228 بوده است. (29)

در كتاب «بستان السياحه » كه تاريخ پايان تاليفش 1248 مى باشد آمده:

سلطان آباد قصبه اى است مابين فراهان و كزاز و كمره و قلعه اى محكم دارد...كه آن را يوسف خان گرجى سپهدار خسروايران حسب الفرمان بنا نموده و در تعميرو تنسيق آن اهتمام تمام فرموده قريب هزارخانه در آن است و اين قصبهدارالاماره غلامحسين خان سپهدار (فرزند يوسف خان) شهريار ايران است. (30)

و در ماده: «شهر نو» مى نويسد: و قصبه ديگر [به اين نام] در عراق است كه درايام سلطان فتحعليشاه قاجاريوسف خان گرجى كه منصب سپهسالارى داشت بنا نمودو بعد به پسرش غلامحسين خان كه سپهدار لقب داشت منتقلگرديد و اكنون درضبط ديوان اعلى است و به «سلطان آباد» مشهوراست كه در حرف سين مذكور شد. (31)

آقاى دهگان مى گويد: از نوشته هاى بالا استفاده مى شود كه بناى شهر اراك در سالهاى 1227 تا 1231 بوده و به احتمالقوى طرح ريزى و تسويه زمين و مقدمات بنا از سال 1227 شروع و لااقل قسمتى از بنا در سال 1231 قابل سكونت گرديدهاست. (32)

آقاى دهگان در جاى ديگر مى نويسد:

قلعه سلطان آباد يا بلده عراق در بدو تاسيس به منظور قلعه جنگى بنا شده بود ومنظور بانى، بيشتر ازانتخاب اين محلبه منظور جنبه سوق الجيشى بوده است.اين قلعه كه در بين ولايات «كزاز» و «فراهان » در مقابل «دربند كرهرود» قرارگرفته براى جلوگيرى (به گفته مورخان وقت) از اشرار فراهان جاى متناسبى بوده است.

قلعه سلطان آباد محصور به ديوارى ضخيم و خندقى عميق (به عمق هشت متر) بوده عمارات دولتى در قسمت شمالشهر واقع شده است. در اطراف شهر هشت برج احداث شده بود در سال 1244 فتحعليشاه در هنگام بازديد شهرپنج عرادهتوپ براى حفاظت قلعه سلطان آباد در اختيار سپهدار (پسر يوسف خان گرجى سپهدار اول) آنجا گذاشت.

اين شهر تا سال 1271 محل سكونت سپهدار قشون عراق بوده و نظرى كه دولت به آنجا داشت همان جنبه سوق الجيشىشهر بوده، و در اين سال به نقل اعتمادالسلطنه، (33) ميرزا حسن خان نايب الحكومه عراق دكاكين شهر سلطان آبادو باغات وعمارات ديوانى را مرمت و تعمير و غرس اشجار كرده و از بلاد ديگر ازهرقبيل ارباب صنايع به اين شهرآورده سكنى داد.چنانچه مرحوم صنيع الملك (34) مرقوم داشته تجار وارباب صنايع شهر فعلى اراك همه از جاهاى ديگر واز بلادمجاوردعوت شده اند، اكثر تجار اين شهر آذربايجانى، اصفهانى، كاشانى و خوانسارى مى باشند،و صنعتگران شهر بيشتر از مردمبروجرد و شهرهاى مجاور تشكيل شده است، ازبوميان قديم كمتر كسى را مى شناسيم كه به شغل تجارت يا صنعتمشغول باشد.

نگارنده اين سطور حدس مى زند كه حوزه علميه اراك هم از همين سالها(يعنى 1270 به بعد) فعال شده باشد گرچهمدرسه سپهدار قبلا بنا شده بوده است.

مصلح آباد

از نظر تقسيمات كشورى روستاى مصلح آباد جزء حومه اراك مى باشد اين روستا درجنوب جلگه فراهان و شمال اراكقرار گرفته است.

مصلح آباد از شمال با امام زاده على و روستاى حاتم آباد و زمينهاى كشاورزى روستاى حاتم آباد هم جوار است و از شرق باكمال آباد عليا، و در ضلع جنوبى مصلح آباد مزارع آن و كمال آباد سفلى قرار دارند، و از غرب با روستاهاى نظام آباد،خليج آباد و شريف آباد هم مرز است.

بر اساس شواهد موجود، مصلح آباد در قرن دوازدهم هجرى بنا گرديده است.

در ميان اهالى روستا و مردان و زنان كهنسال اين روستا حكايتى درباره تاريخچه آن وجود دارد كه مى گويند:

شخصى به نام «سليمان لو» از اهالى قفقاز در زمان فتحعليشاه قاجار به ولايت عراق عجم و منطقه فراهان تبعيد مى گرددوى كه فرد متمولى بوده، در محلى كه امروز به رضى آباد مشهور است اقامت مى گزيند و بخشهاى وسيعى اززمينهاى كشاورزى منطقه را خريدارى و به مالكيت خويش در مى آورد. سليمان لو صاحب فرزندى است به نام«محمدحسين » كه وى با كمك فرزندانش رشته قناتى را درزمينهاى خود حفر مى كند كه مظهر آن قنات در زمينهاىروستايى كه امروز آن رامصلح آباد مى نامند ظاهر مى گردد اين محمدحسين به خاطر بهره گيرى از آب قنات مذكورزمينهاى منطقه را مالك شده و كم كم به آبادى و عمران منطقه پرداخته و روستاى جديدى به نام مصلح آباد را بنيانمى گذارد. (35)

اما نقل ديگر كه با نام مصلح آباد هم تناسب كامل دارد اين است كه محمدحسين خان افشار متخلص به مصلحى(جدآية الله العظمى اراكى) اين روستا رااحداث نموده كه شرح آن در بخش هفتم اين كتاب خواهد آمد.

1) معجم البلدان، ج 2، ص 99 و 103 و ج 4، ص 93.

2) نزهة القلوب، ص 51، چاپ 1336 شمسى.

3) .

4) گزارشنامه، ص 276.

5) تاريخ عراق عجم، ص 365.

6) تاريخ عراق عجم، ص 376.

7) تاريخ اراك، ج 2، ص 116.

8) گزارشنامه، ص 178 و تاريخ اراك، ج 1، ص 153.

9) گزارشنامه، ص 178-181.

10) تاريخ اراك، ج 3، ص 2.

11) به لغت نامه دهخدا رجوع شود.

12) گزارشنامه، ص 185.

13) تاريخ اراك، ج 2، ص 104 و 105.

14) گزارشنامه، ص 271.

15) فقهاى بزرگ شيعه، متوفاى 1228.

16) شرح حال رجال ايران، ج 4، ص 477.

17) در مغرب ايران و مشرق تركيه و شمال عراق واقع است. لغت نامه دهخدا.

18) سد مشهور ساوه بر روى قره سو بوده است.

19) دانشنامه ايران و اسلام، ج 11، ص 1444.

20) 1327 هجرى قمرى.

21) لغت نامه دهخدا.

22) سيماى ايران، ص 444، تاليف ايرج افشار سيستانى.

23) تاريخ عراق عجم، ص 395. تجارتخانه انگليسها كه معروف به قلعه فرنگى است به مصارف زياد مديراولى آن به سليقهممتاز مسيو اشتراوس آلمانى بنا شده است.

24) ميرزا عبدالحسين خان معروف به ميرزاآقاخان متوفاى 1314.

25) گزارشنامه، ص 274.

26) گزارشنامه، ص 276-277.

27) تاريخ اراك، ج 2، ص 107.

28) اعتضادالسلطنه (على قلى ميرزا فرزند فتحعليشاه) متوفاى 1298 و كتاب اكسيرالتواريخ در تاليفات اوياد شده است.به شرح حال رجال ايران، ج 2، ص 447 رجوع شود.

29) تاريخ اراك، ج 2، ص 108.

30) بستان السياحه، ص 309.

31) بستان السياحه، ص 320.

32) تاريخ اراك، ج 2، ص 109.

33) صاحب مرآت البلدان و كتابهاى ديگر.

34) صنيع الملك لقب ديگر همان اعتمادالسلطنه است.

35) رساله مصلح آباد، ص 21.