پيشتر گفته شد كه شهر اراك در سالهاى 1227-1231ه .ق توسط سپهدار گرجى بناو تاسيس شد و در همين سالها،اولين مدرسه علميه اين شهر به همت همان سپهدار ساخته كه تا كنون هم به مدرسه سپهدار معروف است و نيز اولينمسجدشهر همان مسجد مدرسه سپهدار بوده است. پس از گذشت حدود نود سال يعنى در سالهاى بين 1315 تا 1320 مدرسه و مسجد حاج محمد ابراهيم خوانسارى (1) درمحله عباس آباد بنا شده است. و سومين مدرسه نيز در سالهاى 1318-1320 به دست مرحوم حاج حسين ملك التجار تبريزى (2) ساخته شده است و چوندر مسجد اين مدرسه مرحوم آقاضياءالدين بن سيدمحمدباقر (3) -كه هر دو از علماى بنام عراق (اراك) بوده اندامام جماعت بوده- اين مدرسه و مسجد به مدرسه آقا ضياء و مسجد آقاضياء معروف شده است و شايد هم بانى مذكورمدرسه و مسجد را براى همين آقاضياء ساخته باشد و از اين رو از آغاز به نام او مشهور شده است نه به نام ملك التجار كهبانى آن بوده است. وگويا تا كنون هم مدرسه معتبر ديگرى به اين سه مدرسه افزوده نشده است. (4) در اينجا مناسب است از اين بانيان خير و در حقيقت بنيان گزاران حوزه علميه اراك ياد و تكريمى شود:
1- يوسف خان سپهدار
قبلا درباره سپهدار و فرزندش مطالبى گفته شد اينجا هم -گرچه تكرار باشد- چندسطرى از كتاب نامداران اراك نقلمى كنيم: يوسف خان سپهدار بانى شهر سلطان آباد عراق (اراك). وى شهر اراك را درسال 1231ه .ق كه به حساب جمل ماده تاريخآن مى شود: «نمود يوسف ثانى بناى مصر جديد 1231» در زمان سلطنت فتحعليشاه قاجار بنا نهاد يوسف خان درسال 1222 ه .ق منصب سپهدارى يافت و به حكومت عراق (اراك) منصوب شد. درسال 1240 كه فتحعليشاه سلطانمحمد ميرزا پسر سى و هشتم خود را در سن سيزده سالگى ملقب به سيف الدوله كرده و به حكومت اصفهان فرستاديوسف خان سپهدار به وزارت او تعيين شد و به اصفهان رفت و در همين سال از دنيا رفت و منصب وى را به پسرشغلامحسين خان كه آن موقع حاكم اراك بود، دادند. (5) غلامحسين خان فرزند يوسف خان كه به سپهدار دوم معروف شددر سال 1223 متولد و در 1304 از دنيا رفت وى كه پيشاز 1240 حاكم اراك بود بعد ازمرگ پدرش در 1240 در سن هفده سالگى به منصب سپهدارى رسيد و در همين سال بادختر بيست و دوم شاه به نام ماه بيگم ازدواج و داماد فتحعليشاه شد. وى در سال 1266 حاكم اصفهان و در 1272 حاكم كرمان و در سال 1276به عضويت شوراى دولتى كه ناصرالدين شاهتشكيل داده بود منصوب، و در 1286وزير عدليه و در 1288 عضو دارالشوراى كبرى شد. پس از وفات او پسرش محمدعلى خان معروف به آقاسردار به لقب پدرخويش ملقب گرديد. (6) البته يوسف خان گرجى چهار پسر داشت يكى از آنها همين غلامحسين خان و ديگرى نامش ظاهرا اكبرخان بوده كه درزمان حيات پدر از دنيا رفته و نيز پسرى هم به نام اسفنديارخان داشته كه در زمان سپهدارى غلامحسين خان از طرفعمونيابت حكومت فراهان و تمام صفحات غربى و شمال غربى اراك را داشته است. فرزند سوم او حاج رضا قلى خان بوده كه از طرف برادر نيابت حكومت صفحات شرقى تا كمره، گلپايگان و خوانسار رادردست داشته و فرزند چهارم يوسف خان نيز معروف نبوده است.
2- حاج محمدابراهيم خوانسارى متولد 1260 و متوفاى 1322
ايشان در آغاز به صنعت و حرفه قاشق چوبى سازى اشتغال داشته و سپس به تجارت فرش مشغول شده بود، اطلاعاتى كهاز ايشان داريم به اين قرار است: قلعه اى در خارج شهر (آنروز) ساخته، كه به او اعتراض كرده و مى گفتند: چرادر بيابان مى سازى؟ پاسخ مى داده كه درآينده مورد نياز مى شود. آب انبار و حمام مردانه و زنانه ساخته و براى اينكه اهل كتاب (يهوديها) به حمام مسلمين نيايند و ضمنا در زحمت همنباشند حمامى هم جداگانه براى آنهاساخته بود كه اين گواه بينش صحيح و روشنفكرى اوست; و تاريخ اتمام بناى آب انبارو حمامها به سال 1290 مى باشد. حمام حاج محمدابراهيم سربينه اى داراى كاشى هفت رنگ بوده و ستونهاى زير گنبد آن داراى پيچكهاى بسيار زيبا وكاشى كارى است و سقف اصلى آن بر روى هشت ستون قرار دارد. اين بنا يكى از زيباترين آثار معمارى شهر اراك و آثارباستانى و ذى قيمت محسوب مى شود. مدرسه و مسجدى را هم در سالهاى 1315 تا 1320 مى ساخته كه با وفاتش ناتمام باقى مانده است. معروف است كه حاج محمد ابراهيم گفته بود كلنگ اول مدرسه و مسجد را بايد كسى بزند كه تهجد و نماز شب او تركنشده باشد و جز خود او كسى پيدا نشدكه اين ويژگى را داشته باشد، به ناچار خود او كلنگ نخستين را زد. مرحوم آية الله العظمى حاج شيخ عبدالكريم حائرى در سفر دوم به اراك،حجرات اين مدرسه را ساخته و مدرسه راتكميل كردند. و در همين مدرسه هم درس شروع كردند و صلاة را آنجا گفته اند كه آية الله العظمى گلپايگانى وآية الله العظمى اراكى هم در اين درس شركت مى كردند. آية الله العظمى اراكى به حجة الاسلام والمسلمين حاج شيخ على اصغرقاضى زاده كه فعلا اداره مدرسه حاج محمدابراهيمبه عهده ايشان است نوشته اند: بسم الله الرحمن الرحيم جناب مستطاب حجة الاسلام آقاى حاج شيخ على اصغر قاضى زاده -دامت افاضاته- چون مدرسهمرحوم حاج محمدابراهيم خوانسارى هسته اصلى حوزه علميه اى است كه به دست باكفايت مرحوم آية الله العظمىحائرى طاب ثراه در اراك تاسيس شده و زيربناى حوزه علميه مقدس قم است كه ازآنجاانقلاب اسلامى شروع شدوازبركات آن جمهورى مقدس اسلامى بنيانگزارى و به دست با كفايت امام رضوان الله عليه تاسيس شد. تعمير و نگهدارى وتكميل ساختمان آن بسيار بجا و به موقع و به عنوان سند انقلاب حفظ آن لازم است. لذا خواهشمندم جنابعالىبه نمايندگى از طرف اينجانب اقدام لازم را معمول داريد و حقير نيز درحد امكان به يارى خداوند هزينه لازم را تقبلمى نمايم، بديهى است مسؤولين ادارى و شهرى همكارى لازم را با جنابعالى خواهند نمود. توفيق همگان را در راه خدمت به اسلام و مسلمين از درگاه احديت خواستارم. والسلام عليكم و رحمة الله و بركاته. 8 جمادى الاولى 1410 الاحقر محمد على العراقى حاج محمدابراهيم داراى همسران متعددى بوده، آية الله العظمى اراكى دراين مورد مى گفتند: ايشان هر شب كه نوبتهر خانه اى بود با تعدادى كتاب به آنجامى رفت. (يعنى اهل مطالعه و علم بود). آية الله العظمى حائرى با دختر يكى از همسران حاج محمدابراهيم ازدواج كرد و داماد او شد و آية الله العظمى اراكى همداماد حاج محمدابراهيم است كه داستان اين ازدواج خواهد آمد. نقل شده كه دراواخر عمر ايشان كه بناى مدرسه ناتمام بود وبه تعدادى سنگ براى حوضخانه مدرسه نياز بود وشرايط مالىايشان هم مساعد نبود سنگهاى حياطمنزل خود را كه در آن نزديكى بود از زمين كند و به مدرسه منتقل نمود بهايشان گفتند چرا دوباره كارى مى كنيد در پاسخ گفت: منزل و حياط آن، به ورثه منتقل مى شود و چون مال خودشانست خود آنها نمى گذارند حياط بى سنگ فرش بمانداما مدرسه چون ملك آنها نيست ممكن است سهل انگارى شود از اينرو سنگها رااز خانه به مدرسه منتقل نمودم. آفرين بر اين ايمان و آفرين بر اين بينش صحيح. در تاريخ اراك آمده: روز شنبه يازدهم ذيقعده 1309 علماى عراق به نقل خود ناصرالدين شاه(جناب حاج آقامحسن، جناب آقاضياءالدين،جناب حاج آقاجمال برادر حاج آقامحسن، حاج آقا احمد پسر حاج آقا محسن، جناب حاج آقا محمود امام جمعه،حاجملانبى شيخ الاسلام، حاج آقاحسين قمى پسر مرحوم حاج ملا محمد مجتهدكزازى، جناب آقامهدى برادر حاج آقاحسين) به حضور رسيده در راه سهولت مقاصد خويش مطالبى به عرض رسانيدند اتباع شاهى هر يك در منازلمتعينين و تجار و يا در باغات و اطراف شهر چادر زده و منزل اختيار كرده بودند از جمله جلال الدوله در منزل جديدالبناءزيباى حاج محمد ابراهيم تاجر خوانسارى منزل گرفته بود در آن زمان قنات سيداحمد مستوفى (قنات وزيرى) ازفواره هاى حوضخانه هاى عمارت مزبور سر زده و بعد از آن در محل تقسيم مى شده است ناصرالدين شاه عمارت حاجمحمدابراهيم را به خوبى بنا ستوده است. (7) روزهاى عاشورا از صبح تا ظهر مجلس روضه بسيار مفصلى در منزل بزرگ و قلعه حاج محمد ابراهيم برقرار بود. در آخرحياط منزل تخت بزرگى بود و روى آن منبرى بلند، مرحوم حاج محمد ابراهيم هم دم درب منزل ايستاده و باگلاب پذيرايى مى كرد. درب ساختمان قلعه به قدرى بلند بود كه دستجات با علم و علمات مى توانستند داخل قلعه شوند.در اين مجلس با قليانهاى متعدد باسرقليانهاى نقره و مزين به فيروزه پذيرايى مى شد و تجار شهر افتخار مى كردند كه درآن مجلس قليان بدهند. دسته هاى عزادار از قلعه حاج محمدابراهيم خارج و به حسينيه حاج آقامحسن اراكى (منزلخود را چادر مى زدند و حسينيه بود) مى رفتندو در آنجا ختم مى شد. حاج محمد ابراهيم خوانسارى فرزندى روحانى، به نام حاج شيخ محمدباقرداشته است كه متاسفانه به شرح حال اودست نيافتيم.
لطفا منتظر باشید ...
