لطفا منتظر باشید ...
2 ـ قابليت و مزيّت هاى مراكز خدمات ( public service ) ،بدان معنا كه محل جغرافياى هر يك از مراكز خدماتى بايد از مزيت هايى برخوردار باشد و با نوعى مركزيت بتواند با تسهيل و انعطاف بيشترى خدمات خود را به مناطق پيرامونى به انجام رساند.
3 ـ مطالعه ساز و كار توزيع مجدد خدمات ( Location allication system ). اين خود مقتضى مطالعاتى درباره وضعيت خدمات كنونى و مراكز ارائه كننده اين خدمات و همچنين ميزان انجام تغييراتى در جهت توزيع مجدد اين مراكز بر پايه اصولى علمى صورت پذيرد.
از اين ديدگاه علمى، مراكز خدمات، مراكزى هستند كه شخص مى تواند از طريق آن ها به آسانى و در كوتاه ترين زمان ممكن به نيازمندى هاى زندگى روزانه خود و نيازهاى ديگر از اين قبيل دست يابد و آن ها را برآورده سازد.
از ديدگاه جيكل «jakel» و در مطالعه او به سال 1976 ميلادى، مراكز خدمات از نظر چگونگى پراكندگى به سه گروه تقسيم مى شوند:
1 ـ مراكز با الگوى پراكندگى تصادفى ( Random location patternes ). شايد چگونگى پراكندگى مساجد، داروخانه ها و بوستان هاى محلى بهترين نمونه براى
اين الگو باشند.
2 ـ مراكز تجمع يافته ( clustered location patternes ). مجموعه هاى تجارى، برخى از مجموعه مطب هاى بخش خصوصى و يا مراكز دولتى، نمونه هايى از اين الگوها هستند.
3 ـ مراكز سامان يافته ( uniform location pattern ). مى توان دفاتر پست، مراكز آتش نشانى و امداد و نجات، مدارس و درمانگاه هاى دولتى را نمونه هايى از اين الگو دانست.
موقعيت جغرافيايى هر يك از مراكز خدمات، به نوعى نمايانگر آن تصميمى است كه خواه بنا بر دلايل اقتصادى و اجتماعى و خواه بنا بر ملاحظات سياسى در مورد انتخاب محل آن ها اتخاذ شده است و به طور طبيعى مهندسان طرّاح اين گونه مراكز، در فراهم نهادن مقدمات اين تصميم بسيار اثرگذار بوده اند.
البته در كنار اين مهندسان طراح، اقتصاد دانان و خبرگان سياست و جامعه شناسى و جغرافيا نيز در زمينه مشخص كردن اهميت مراكز خدمات و روشن ساختن ارتباط اين مراكز با عرصه برنامه ريزى و طراحى شهرى ايفاى نقش كرده اند.
از ديدگاه خبرگان امر، اهميت مراكز خدمات عمومى به نكاتى چون سهولت دسترسى به اين مراكز، مقدار مركزيت آن ها و زمان و همچنين مسافت لازم براى رسيدن به آن ها وابسته است. هر يك از اين نكات نيز خود موضوع مطالعاتى علمى قرار گرفته اند; چراكه اين ويژگى ها با هزينه هاى مالى، پيوندى آشكار دارد و همين امر اقتصاد دانان و برنامه ريزان و طراحان شهرى را به تلاش براى رسيدن به راه هايى در مورد كاستن از اين هزينه ها واداشته است.
اما در زمينه تحليل داده هاى اين دسته از مطالعات، الگوهاى متعددى وجود دارد كه الگوى «موقعيت مكانى فعلى و مكان پيشنهادى براى مركز خدمات»(3) ( Locationallocation Model ) يكى از مهم ترين آنهاست. اين الگو به بهره جستن از معادلات رياضى به هدف حلّ مشكل استقرار فعلى مراكز و استقرار مجدد آن ها، به گونه اى كه بتواند از مقدار مسافت لازم و همچنين از هزينه هاى مالى و رنج لازم براى رسيدن به آن ها بكاهد، اهتمام ويژه اى دارد. اين الگو، همچنين، با الگوهاى ديگرى چون الگوى
(1)1 ـ wagner at falkson , 1975 , orliff , 1977 , Morrill , oet al , 1978 , Abernaty of Hershey , 1971 ,Dear , 1974 , Brown , et al , 1974 , Austin , et al , 1970 .
(2)2 ـ Christaller , 1933.
3 ـ Rushton , 1973.
تردد وسايل حمل و نقل(1) ( transportation modeml ) پيوند و همسويى دارد.
افزون بر اين الگوها، شمارى از عالمان كوشيده اند با به كارگيرى شمارى از متغيّرهاى مرتبط با اين زمينه الگوهاى ويژه اى نيز فراهم سازند.
همه مطالعات ياد شده به هدف به سازى سطح خدمات از طريق انتخاب مناسب ترين محل براى مراكز ارائه كننده آن ها انجام پذيرفته و به طور طبيعى، الگوهاى پيشگفته و تحوّلات پيش آمده در شيوه هاى كمى مطالعات جغرافيايى، در زمينه حل بيشتر مشكلات مراكز مهم خدمات عمومى; از قبيل مراكز درمانى و تجارى، پايگاه هاى امداد و نجات و اماكن عبادى همانند مساجد تأثير شگرفى داشته اند.
4 ـ برنامه و شيوه پژوهش حاضر
چنان كه پيشتر گذشت، هدف اين پژوهش را مى توان در دو نكته زير خلاصه كرد:
1 ـ شناخت وضعيت كنونىِ مسجدها از نظر مسافت آن ها و خدماتى كه ارائه مى دهند.
2 ـ تلاش براى رسيدن به تعريفى درباره بهترين موقعيت مكانى براى احداث مساجد در آينده.
براى رسيدن به هدف نخست، دو نظرسنجى; يكى از نمازگزاران و ديگرى از امامان جماعت مساجد صورت پذيرفته است. در پرسشنامه هاى سنجش نخست كه درميان حدودا 623 نمازگزار توزيع شده، پرسشهايى درباره فاصله خانه هاى نمازگزاران از مسجدهاى كنونى، ديدگاه آنان درباره فاصله مطلوب در مسجدهاى احداثى در آينده، ميزان امكانات رفاهى موجود در مسجد، مشكل توقفگاه خودرو و مسائل ديگر از اين دست وجود داشته است.(3)
در مورد ائمه جماعت مساجد نيز حدودا در ميان 153 نفر از آن ها پرسشنامه توزيع شده و هدف از انجام اين نظرسنجى، فراهم آوردن داده هايى درباره تابعيت آمد و شد كنندگان به مسجد، شمار نمازگزاران در اوقات مختلف نماز، ميزان تسهيلات جانبى همچون استراحتگاه در جوار مسجد، نظافت مسجد و وجود مدرسه حفظ قرآن و موضوع هايى ديگر از اين قبيل بوده است.
پرسش هاى از اين دو نظرسنجى به گونه اى سامان يافته اندكه بتوان با كمك داده هاى
1 ـ Garrison , 1959.
(2)2 ـ Homes , et , al , 1972 , Hodgart , 1978 , Gooper , 1963 , scott , 1970 , Tore gas , et , al , 1971-72 , church , et , al , 1976 .
3 . بنگريد به پيوست شماره 1
(4)4 ـ بنگريد به پيوست شماره 2.
حاصل از آن ها، به شناخت وضع كنونى مساجد دست يافت و به نظر نمازگزاران و امامان جماعت درباره مهم ترين ابعاد خدمات موجود در مساجد و نيز مشكلات مربوط به ارائه اين خدمات، آگاهى پيدا كرد. داده هاى نخستين حاصل از اين نظرسنجى، خود محورهاى راهنمايى خواهند بود كه در آينده به منظور برنامه ريزى مناسب ترين مكان براى ارائه اين خدمات از آن ها بهره جسته خواهد شد.
پرسشنامه هاى اين پژوهش، در 153 مسجد كه از مجموع مساجد ثبت شده در اداره حج و اوقاف مكه با شمار افزون بر 600 باب (نقشه شماره 1) به صورت تصادفى انتخاب شده اند توزيع گرديده است، بدين ترتيب كه در هر كدام از اين مساجد پس از پايان هر يك از نمازهاى پنج گانه، از ميان نمازگزارانى كه از مسجد بيرون مى آمده اند، به نفر پنجم، دهم، پانزدهم و به همين ترتيب در هر پنج نفر به فرد آخر، پرسشنامه داده شده و نظرسنجى در ميان اين نمونه هاى تصادفى ترتيبى و به تعداد 623 نمازگزار انجام يافته است.
مهم ترين مساجد كنونى موجود در مكّه مكرّمه
اما براى رسيدن به دوّمين هدف از اهداف پژوهش حاضر; يعنى شناخت فاصله(1)1 ـ Blaock , 1979 .
مطلوب ميان خانه هاى مسكونى و مساجد از ديدگاه نمازگزاران، سه محله از محله هاى مختلف مكه انتخاب شد تا مطالعات ميدانىِ تفصيلى در آن ها صورت پذيرد. در انتخاب محله ها اين نكته رعايت شده است كه به طور عام بتوانند نماينده مناطق مختلف شهر مكه باشند; چه، محلّه «جرول» بدان سبب انتخاب شده كه نماينده وضعيت موجود مساجد در يكى از محله هاى سنتى و برخوردار از بافت قديمى شهر باشد;
منطقه «عزيزيه»، نيز بدان دليل برگزيده شده است كه نمايانگر وضعيت محله هاى جديد در شرق و جنوب شرقى مكه باشد و سرانجام محلّه «زاهر» نيز از آن روى به عنوان نمونه مورد مطالعه قرار گرفته است كه بتواند نماينده محله هاى غربى شهر باشد (نقشه شماره 2). در اين سه محله مطالعات و اقدام هاى زير انجام پذيرفته است:
مناطق مختلف شهرى مكّه مكرّمه و مناطق مورد مطالعه در اين تحقيق
1 ـ موقعيت هر يك از مساجد موجود در اين محله ها شناسايى و بر روى نقشه هاى تفصيلى مشخص شد.
2 ـ در هر يك از محله هاى ياد شده، نمونه اى از مساجد انتخاب گرديد و به هدف تعيين موقعيت و مركزيت هر مسجد نسبت به خانه هاى پيرامون آن، فاصله ميان مسجد و
