نام منطقه تعداد مساجد موجودتعداد مساجد پيشنهادى - حج در آثار محیی الدین عربی (1) نسخه متنی

مى خورد. اين امر ظاهراً به تصادفى بودن پراكندگى مساجد و عدم پيمايش لازم پيش از احداث مساجد در اين منطقه باز مى گردد و شايد هم در اين ميان بالا بودن قيمت زمين در مناطقى چون عزيزيه عامل دشوار كننده ديگرى براى انتخاب محل مناسب احداث مساجد باشد.

اما نقشه شماره 7 مربوط به منطقه زاهر نشان مى دهد كه در برخى از نقاط اين منطقه دوباره كارى زيادى مشاهده مى شود و تعداد زيادى مسجد وجود دارد و در نتيجه نمازگزاران با گزينه هاى متعددى براى رفتن به اين يا آن مسجد روياروى هستند و فاصله كمى را نيز تا مسجد طى مى كنند. اما در همين منطقه و در برخى از نقاط ديگر آن، به دليل وجود نداشتن مسجد به تعداد لازم، نمازگزاران ناگزير به پشت سر نهادن مسافت زيادى براى رسيدن به مسجد هستند.

اما نقشه شماره 8 مربوط به منطقه جرول تصويرى كاملا متفاوت با ديگر مناطق به دست مى دهد و گوياى آن است كه در اين منطقه فاصله ميان مساجد و به طور طبيعى فاصله خانه ها تا مسجدها كمتر است. اين امر احتمالا به كوچك بودن اين منطقه و قدمت آن در مقايسه با ديگر مناطق مكه و به تبع، فراوانى شمار مساجد در اين منطقه باز مى گردد. بى ترديد مناطق قديمى شهر درمقايسه با مناطق جديد، از تعداد مساجد بيشترى برخوردارند; چرا كه رشد اين مناطق كند بوده و اين خود سبب مى شده است فرصت و زمينه خوبى براى انتخاب مكان مناسب و داراى مركزيت بيشتر براى مسجد بر حسب نياز مردم وجود داشته باشد.

با ملاحظه نقشه هاى مناطق سه گانه عزيزيه، زاهر، و جرول مى توان وضعيت كنونى مساجد در اين منطقه را در اين دسته بندى خلاصه كرد كه ما اصولا با سه نوع خانه در اين منطقه مواجه هستيم:

1 ـ خانه هايى با فاصله بسيار نزديك به مسجد.

2 ـ خانه هايى با فاصله متوسط با مسجد.

3 ـ خانه هايى با فاصله دور با مسجد.

در خلال اجراى پژوهش حاضر، مشاهده شد كه نزد بيشتر افراد نمونه مورد مطالعه نوعى احساس عدم رغبت نسبت به پشت سر گذاشتن مسافت هاى طولانى براى رسيدن

به مسجد به منظور اداى نماز وجود دارد. اين حقيقتى است كه در مقايسه فاصله ها در نقشه هاى مناطق ياد شده نيز تأييد مى شود.

5 ـ 2 ـ 2 ـ ديدگاهى درباره وضعيت مطلوب براى مساجد كنونى; چنان كه پيشتر گذشت مطالعاتى جغرافيايى در باره رسيدن به بهترين نظريه در مورد توزيع مجدد خدمات عمومى صورت پذيرفته است. اين مطالعات كوشيده تا در درجه نخست اوضاع موجود را بررسى و تحليل كند و سپس به فرضيه اى براى توزيع مجدد اين خدمات برسد وآن گاه در پرتو معيارهايى معين⁽¹⁾ سياستى جديد را در خصوص تنظيم مجدد توزيع اين گونه از خدمات رسم كند. اين مطالعات هدفى بنيادين را در نظر داشته است و آن مركزيت خدمت يا خدمات مورد بررسى است، به گونه اى كه هر كس به آن خدمت يا خدمات نياز داشته باشد بتواند با صرف كمترين هزينه بدان دست يابد. در اين ميان شايد نظريه مراكز مركزى ( Central place theory ) نظريه اى فراگير در بررسى مراكز خدماتى و اندازه و حجم اين گونه از خدمات به شمار آيد.

ما در اين پژوهش كوشيده ايم پاره اى از معيارها و استانداردهاى موجود را در رسيدن به شناختى از وضعيت پراكندگى مساجد ـ و وضعيت مطلوب براى آن ها در آينده ـ به كار گيريم. از همين روى نيز در پژوهش حاضر تأكيد ما بر شناخت «تعداد مناسب براى مساجد در هر يك از سه منطقه مورد مطالعه بوده و اين امر از سه رهگذر انجام يافته است:

1 ـ اطلاع از مساحت هر يك از مناطق سه گانه ياد شده.

2 ـ به كارگيرى برخى از معادله هاى رياضى براى محاسبه تعداد مطلوب و آرمانى.

3 ـ مقايسه الگوى پيشنهادى يا الگو يا وضعيت موجود و بررسى ميزان تفاوت بر پايه اصول و معيارهايى كه پيشتر بدانها اشاره شد.

بدين ترتيب در جريان پژوهش حاضر مساحت هر يك از مناطق سه گانه مكه مشتمل بر خيابان ها و خانه هاى مسكونى ـ چرا كه اين مناطق، مناطقى مسكونى هستند ـ اندازه گيرى و سپس بر پايه معادله، نتايج لازم محاسبه شده اند. ناگفته نماند در اين معادله A مساحت منطقه مورد بررسى، a ارزش عددى ثابت، s مسافت مطلوب ميان مراكز خدماتى مورد بررسى و K تعداد مراكز پيشنهادى به عنوان متغير مورد محاسبه است. در

1 ـ Al . Ghamdi , 1981, Mehretu 1980 ,white , 1979.

اين معادله، همچنين بر پايه مطالعات پيشين كه در آن ها بيشترين درصد از افراد مورد مصاحبه 200 متر را به عنوان فافصله مطلوب ميان خانه و مسجد مطرح كرده بودند عدد 200 به عنوان مسافت مطلوب اتخاذ شده است. محاسبه هاى انجام يافته در قالب معادله فوق نتايج زير (جدول شماره 11) را به دست داده است:

جدول شماره 11 ـ تعداد مساجد موجود و تعداد مساجد پيشنهادى در
مناطقسه گانه

نام منطقه تعداد مساجد موجودتعداد مساجد پيشنهادى

عزيزيه2735

زاهر3926

جرول1912

جمع8573

آن گونه كه در جدول ملاحظه مى شود در منطقه عزيزيه شمار مساجد فعلى 27 و تعداد مساجد پيشنهادى 35 باب است. براى تفسير اين ارقام، نظريه كريستالر به خدمت گرفته شده و ارقام ياد شده در قالب آن تحليل شده اند. بر پايه اين نظريه (و چنان كه در نقشه شماره 9 مى بينيد) اشكالى شش ضلعى رسم مى شود و سپس نقطه مركزى هر شكل محل استقرار خدمت موضوع بررسى اعتبار مى گردد.

بدين ترتيب ما مى توانيم تفاوتى را نيز مشاهده كنيم كه ميان نقاط مختلف يك منطقه وجود دارد; چه برخى نقاط داراى مساجدى بيش از نياز هستند و برخى ديگر اصلا داراى مسجد نيستند. اما الگوى پيشنهادى ما همه نقاط يك منطقه را پوشش مى دهد به گونه اى كه هر كس مى تواند در فاصله حدود 200 مترى خانه خود به مسجد دسترسى داشته باشد; چرا كه الگوى پيشنهادى ما هر يك از مساجد در وسط دايره اى با قطر 200 متر قرار گرفته است.

آن گونه كه در نقشه شماره 10 نيز ملاحظه مى شود شمار مساجد پيشنهادى در مقايسه با مساجد موجود از 39 باب به 26 باب تقليل يافته است. البته نكته ديگر هم در اين منطقه آن است كه توزيع كنونى مساجد كاملا تصادفي است و گاه در آن تكرار و

موازات نيز ديده مى شود تا جايى كه گاه ميان دو مسجمد فاصله اى كمتر از صد متر است و اين پديده در بيش از يك نقطه از منطقه زاهر به چشم مى خورد. از همين روى در الگوى پيشنهادى مطرح شده است كه در اين منطقه به جاى مساجد موجود تنها 26 مسجد وجود داشته باشد و اين تعداد نيز بر اساس طرحى همنواخت و با فاصله هاى مساوى از همديگر توزيع شوند به گونه اى كه به خوبى همه نقاط اين منطقه از شهر را پوشش دهند.

اما درباره منطقه جرول، نقشه شماره 11 نشان مى دهد كه شمار مساجد از 19مسجد يعنى تعداد واحدهاى موجود به 12 واحد به عنوان شمار پيشنهادى كاهش يافته است ; چه، مساحت اين منطقه از شهر زياد نيست و با آن كه در الگوى پراكندگى مساجد اين منطقه شاهد نزديكى بيشتر آن ها با همديگر هستيم اما اگر بنا باشد اين تعداد در منطقه با آن مساحت محدود وجود داشته باشند سامان دهى و مراقبت از آن ها كارى آسان نخواهد بود.

آن چه را تا كنون درباره پراكندگى مساجد گذشت مى توان اينگونه خلاصه كرد كه الگوى پيشنهادى پراكندگى مساجد در مناطق سه گانه ياد شده از مكه تنها توصيفيس از «بايستگى ها» و بايدهاى پراكندگى مساجد در اين مناطق است. البته در صورتى كه بنا باشد روشهاى محتوى و تمركز گرا در انتخاب بهترين و مناسب ترين محل و مسافت معقول و ناظر به مركزيت مشخص منطقه اى اعمال گردد.

اين الگويى است كه دست كم در پراكندگى مراكز خدمات دينى در محله هاى نوساز شهر و در نقشه هاى جامع جديد شهردارى ها مى توان از آن پيروى كرد.

* پى نوشتها:

پژوهشى درباره كعبه و اشياى هنرى ـ تاريخى آن

پژوهشى درباره كعبه و اشياى هنرى ـ تاريخى آن

طرجان يلماز / محمّدرضا نعمتى