ظهور عالم مثال و خيال در نقاشى عصر اسلامى - تجلیات حکمت معنوی در هنر اسلامی نسخه متنی

به هر تقدير،سخن اين نيست كه نقاشان عصر دينى از بهره گيرى شيوه هاى سه بعدى نمايى
عاجز بوده اند بلكه نكته اساسى همان تلقى دوره خاص آنها از عالم وآدم و مبدا عالم و آدم
بوده است كه شرحش در دو وجهه نظر خواهد آمد.

ظهور عالم مثال و خيال در نقاشى عصر اسلامى

از جمله عواملى كه براى حذف پرسپكتيو در نقاشى ذكر كرده اند تحريم صورتگرى(اعم از
نقاشى و مجسمه سازى و برجسته نگارى)در اسلام است.چنانكه در رواياتى آمده تنها مصور،
خدا دانسته شده و از سويى تصوير صورتهاى جانداران تحريم شده است به خصوص تصوير
انسان.از اين رو به نظر برخى از نويسندگان تاريخ هنر اسلامى،هنرمندان چاره اى
انديشيده اند و سعى كرده اند صورتهاى را بكشند كه با صورتهاى موجودات جاندار مطابقت
نداشته باشد.اين مسئله گر چه اهميت دارد
 اما قبل از اين عملانقاشى سه بعد نمايى بر روى
ديوار يا كتاب كنار گذاشته شده بود و صرف تحريم متكلمان و متشرعان در خصوص
صورتگرى مى توانست فقط به محدوديت اين كارها بيانجامدنه آنكه موجب تغيير در ماهيت
نقاشى سه بعد نمايى شود ⁽²⁾ .بنابر اين در اينجا بايد اساساموضوع و مورد و طريقه ابداع و
محاكات تغيير كند
 تا در راه و رسم ابداع صورتهاى نقاشى نيز انقلابى رخ دهد،چنانكه در دوره
جديد رخ داده است.بدين ترتيب كه هنرمندان پس از ظهور و غلبه عالم اسلامى،محاكات
صرف از عالم محسوس را رهاكردند.و در حقيقت از عالمى كه نقاشان عالم قديم يونانى و
زرتشتى و مسيحى از آن محاكات مى كردند و به عبارتى به ابداع آن اهتمام مى ورزيدند،
گسستند ⁽³⁾ .

در تفكر اسلامى عالم وجود منحصر به عالم محسوس نبود،در وراى عالم محسوس به عالم
معقول انديشه مى شد،و چنانكه برخى متفكران اسلامى از جمله اشراقيان و عرفابدان متذكر
بوده اند ميان اين دو عالم،عالم مثال و خيال قرار مى گيرد.در اين عالم است كه غيب و شهادت
و ظاهر و باطن جمع مى گردد.

عالم ملكوت چون واسطه ميان دو قطب عالم محسوس(ملك)و معقول(جبروت)است،در آن
صور عالم جسمانى با اشكال و رنگها و در زمان و مكان متعاليترى به وجودخاص خود
موجودند.در اين عالم كه آن را سهروردى به «عالم صور معلقه »تعبير كرده است،موجودات
بى آنكه وجود مادى داشته باشند داراى بعد و رنگ و ديگرخصوصيات اشكال و صور موجود
در عالم جسمانى هستند بى ماده.چنانكه اشاره رفت در بيان اهل معرفت اين عالم،به عالم
مثالى و برزخى تعبير شده است به تعبير غزالى وشيخ اشراق آدمى به اقتضاى قوت نفس
ناطقه هنگام خواب و بيدارى با اين عالم اتصال پيدا كند و اين چنين صور معلقه در عالم
خيال بشرى ظاهر مى شوند.