منطق فهم قرآن نسخه متنی

افزون بر آنچه گذشت، اگر اعتقاد ما بر اين است كه قرآن در حدّ اعلاى فصاحت و بلاغت قرار دارد و بهترين روش ها را براى بيان مقصود خود برگزيده، چگونه مى توان گفت كه عناصر خارجى ناخودآگاه در فهم ما اثر مى گذارد و ما متن را درست نمى فهميم، در اين صورت، بايد اين تأثيرگذارى با شدّت بيشتر در همه ى كلمات و سخنان و مفاهمات عرفى نيز صدق كند; بنابراين، در هر مورد، به ويژه درباره ى متن دقيقى مانند قرآن بايد دقت كرد; بنابراين مى توان گفت با توجه به فصاحت و بلاغت قرآن و بيان روشن و دقيق آن، اگر مفسر مهارت كافى كسب كرده باشد و دقت و تقواى الهى را رعايت نمايد، مى تواند بر ذهنيات ناروا به گونه ى مطلوب فايق آيد.

همچنين مى توان گفت: اختلاف در مبانى در تفسير مؤثر است، ولى به اين معنا نيست كه نمى شود فهم ثابتى داشت; زيرا اولا: در مبانى نيز قدر مسلم هايى داريم; براى مثال، هيچ مفسرى نگفته است كه قرآن براى هدايت بشر نيامده يا عبارات قرآن گنگ است و يا تعمّد در معما گويى دارد و به اين دليل تفسيرهاى مختلفى ارائه مى شود; بنابراين، در همان مبانى امورى هست كه مشخص و برهانى است و اگر به تفسيرهاى شيعه و سنى رجوع شود، ديده مى شود كه ميزان توافق هاى آن ها بسيار زياد است و در موارد اختلاف نيز گاه تفاوت در افزايش و كاهش برداشت ها و مطالبى است كه در عين سازگارى باهم، از آيه فهميده اند، براى نمونه، در تفسير الميزان هزاران نكته ى جديد هست كه در تفسير مجمع البيان[2] نيست، ولى يكديگر را نفى نمى كنند و مشكل آفرين نيست; اما اگر در جايى دو فهم متفاوت از هم وجود دارد، مثلا مرحوم طبرسى استفاده اى و علامه ى طباطبايى استفاده اى ديگر كرده كه با هم قابل جمع نيستند، در اين جا مى پذيريم كه پيش فرض ها فى الجمله تأثير گذارند; يعنى هر فهمى و هر مبنايى در تفسير، تأثيرى تفاوت آفرين و جمع ناپذير ندارد و آن تأثير نيز اين گونه نيست كه روشمند نباشد. ما معتقديم مى توان بين مرحوم علامه و مرحوم طبرسى قضاوت كرد كه سخن كدام يك در تفسير فلان آيه درست است و كدام يك درست نيست، گرچه برگشت اين قضاوت اگر به مبانى باشد بايد ديد كدام مبنا درست، كدام يك نادرست است; گرچه موارد اختلاف يافت مى شود; ليكن همه ى آنها قابل قضاوتند و در مقابل موارد فراوان كه توافق دارند، بسيار نادر مى باشند.

در نتيجه، اگر تأثير پيش فرض ها و پيش فهم ها ضابطه مند باشد كه هست، فهم معتبر نيز مى توانيم داشته باشيم، ولى اگر تأثير پيش فرض هايى بى ضابطه باشد، فهم معتبر نيز نمى توانيم داشته باشيم.

گزيده ى سخن اين كه ما تأثير پيش فرض ها را فى الجمله مى پذيريم، ولى بخشى ضرورت دارد و بخشى نادرست است، اما رخ داده يا مى دهد و قابل شناسايى و مهار است، و يكى از علل اختلاف تفسيرها اختلاف مبانى مى باشد، گرچه عوامل ديگرى نيز وجود دارد.

[1]. نساء، 171.

[2]. مجمع البيان فى تفسير القرآن، تأليف امين الدين ابوعلى فضل بن حسن الطبرسى (468 ـ 548 هـ ق).