اهداف قرآن در بعد عملي انسان - منطق فهم قرآن نسخه متنی

اهداف قرآن در بعد عملي انسان

پرسش : آيا قرآن در بُعد اعمال انسان، اهدافى را دنبال مى كند؟

اگر چنين است، آن اهداف كدامند؟

پاسخ : اهداف قرآن در بُعد عملى عبارتند از:

1. شكرگزارى

انسانى كه به مرحله اى از تقوا رسيده است، خود را با انبوهى از نعمت هاى خدا روبه رو مى بيند و آماده مى شود تا در برابر نعمت ها شكرگزارى كند. او اگر به نعمت ها توجه نداشته باشد و يا از صاحب نعمت غافل باشد درصدد شكرگزارى بر نمى آيد. قرآن با برشمردن نعمت ها و توجه دادن به اين نكته كه همه ى آنچه در اختيار انسان است، از خداست، اين زمينه را فراهم مى سازد. در چنين موقعيتى است كه انسان حق شناس به ولى نعمت خود توجه مى كند و در مى يابد كه همه چيز از او است و جز نعمت هاى او چيزى از خود يا ديگرى ندارد. به شكرگزارى آن ذات اقدس مشغول مى گردد و تا آن جا پيش مى رود كه حتى عبادت خويش را براى خوف از دوزخ يا شوق به بهشت انجام نمى دهد، بلكه انگيزه ى شكرگزارى از نعمت هاى بى شمار خدا او را به عبادت وا مى دارد.

2. داورى به حق در مسائل مورد اختلاف

يكى ديگر از اهداف قرآن در مرحله ى عمل، حل مسائل مورد اختلاف است. فطرت پاك انسان وى را به رعايت عدالت و اعطاى حقوق ديگران فرا مى خواند و در مقابل او را از تجاوزطلبى، باز مى دارد. پيامبران(عليهم السلام) از يك سو، با انذار و تبشير، زمينه ى كنار زدن تجاوزطلبى وعمل به خواست فطرت الهى و پاك انسان را فراهم مى سازند و از سوى ديگر، در موارد اختلاف بين انسانها، قضاوت مى كنند و مصداق حقوق ديگران را تعيين مى نمايند. البته پس از هر پيامبرى در طول تاريخ، انسان ها دچار انحراف شده اند و با آن كه مسائل حقوقى برايشان روشن بوده، حقوق ديگران را ناديده گرفته به آنان ستم روا داشته اند. همچنين به تدريج، با ايجاد انحراف در دين خدا و يا برداشت هاى ناروا از تعاليم دين، انسان هاى ديگر را گمراه ساخته و افراد را دچار اختلاف كرده اند. در چنين وضعيتى، فقط ايمان به خدا راهگشاى مؤمنان مى گردد.

يكى از اهداف قرآن مجيد كه پس از تمام پيامبران گذشته نازل شده، قضاوت در مسائل اختلافى بين مردمان است; بنابراين، هدف قرآن در يك مرحله، تبيين مسائل مورد اختلاف از نظر فكرى و در مرحله ى ديگر، قضاوت به حق در مسائل مورد نزاع است تا از انحراف بشر در مقام عمل جلوگيرى شود. در آيه ى 213 سوره ى بقره هدف بعثت همه ى پيامبران و نزول كتب آسمانى، قضاوت در مسايل مورد اختلاف مردم دانسته و اين نكته مطرح شده است كه پس از آمدن پيامبران نيز مردم به دليل تجاوزطلبى اختلاف كردند و در آيه ى 64 سوره ى نحل مى فرمايد: «وَ ما أَنْزَلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ إِلاّ لِتُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي اخْتَلَفُوا فِيهِ; ما قرآن را بر تو نازل نكرديم مگر براى آن كه موارد مورد اختلاف ميان مردم را برايشان توضيح دهى و بيان كنى.»

3. تثبيت مؤمنان

خداوند مى فرمايد: «قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُوا;[1] اى رسول، بگو اين آيات را روح القدس از جانب پروردگارت به حقيقت و راستى آورد تا اهل ايمان را در راه خدا ثابت قدم گرداند.»

نزول وحى و تداوم آن، عامل ثبات مؤمنان در مسير خويش و نلغزيدن به جهات انحرافى است. هر چند تثبيت در مرحله ى «قلب» نيز مطرح شده است، ولى ثبات قدم در مسير دين و تكامل، بيش تر ناظر به مشكلاتى است كه در مقام عمل پيش مى آيد و انسان را در ادامه ى راه دچار تزلزل مى كند. قرآن مجيد با تقويت روحيه و توجه دادن بشر به خداوند و قدرت بى نظير وى و نيز پاداش عظيم مجاهدان، امدادهاى غيبى فرشتگان و ذكر داستان هاى پيامبران(عليهم السلام) و مجاهدان گذشته، زمينه ى ثبات قدم مؤمنان و پيامبر(صلى الله عليه وآله) را در مقام عمل فراهم مى سازد.

4. برپايى جامعه ى عادلانه

«لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَيِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَ الْمِيزانَ لِيَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ;[2] همانا پيامبران خود را با دلايل و معجزات فرستاديم و برايشان كتاب و ميزان عدل نازل كرديم تا مردم عدالت را به پا دارند.»

عدالت و قسط، هر دو به رعايت حقوق ديگران و دست يابى هركس به حق خويش، مرتبط است، ولى قسط بيشتر ناظر به پياده كردن قوانين عادلانه است. قرآن مجيد هدف نزول كتاب هاى آسمانى، از جمله قرآن را اقامه ى قسط مى داند، آن هم قسط عمومى كه به دست خود مردم برپا شود; بدين معنا كه هدف، رشد دادن جوامع است تا آن جا كه مردم، خود انگيزه ى اجراى عدالت پيدا كنند و آن را اجرا نمايند.

5. حاكميت قوانين خدا

«إِنّا أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النّاسِ بِما أَراكَ اللّهُ;[3] اى پيامبر، ما قرآن را به حق به سوى تو فروفرستاديم تا بدانچه خدا با وحى بر تو پديدار ساخته است، حكم نمايى.»

عدالت مورد نظر قرآن و اجراى آن (قسط) تنها در سايه ى قوانين الهى امكان پذير است; از اين رو، در اين آيه ى شريفه هدف از نزول قرآن را حكم نمودن پيامبر(صلى الله عليه وآله) در بين مردم، طبق دستور و رأى خدا مى داند. اجراى احكام دينى از يك سو، بر اساس قوانين عادلانه و از سوى ديگر، به دست عادل ترين انسان ها به اجرا در مى آيد; در نتيجه، در مراحل قانون گذارى و اجرا، ضامن عدالت اجتماعى است.