آسیب ‌شناسی مطبوعات جلد 3

عقل دوره‎ى سوم مي‎گويد: آنچه كه ما با عقل رازستيز و راززدا مي‎فهميم، پذيرفتنى است و آنچه را كه مربوط به عقلانيت رازآلوده است، كنار مي‎گذاريم و با آن كارى نداريم. اينجاست كه عقلى كه در مدرنيته است، با دين‎دارى جمع نمي‎شود. مثلاً، اگر عقل مدرنيته، نفهميد كه چرا، شارع مقدس براى آزادى جنسى محدوديت قرار داده است، چون حكمت آن را نمي‎فهمد، مي‎گويد: من به آن عمل نمي‎كنم و معتقد به آن نيستم. من تا حكم چيزى را درك نكنم، آن را نمي‎پذيرم. اگر خودم حكمت روزه، حرمت شرب خمر و گوشت خوك را نفهمم، قبولش ندارم. عقل مدرنيته معتقد به آزمون‎پذيرى است و قايل است كه هر مقوله‎اى را بايد آزمايش كرد و پس از آن اگر فهميد كه ضرر آن بيش‎تر از نفعش است، آن را از زندگى اجتماعى حذف مي‎كند؛ حتى مسأله‎ى خدا را مورد بررسى قرار مي‎دهد كه آيا نيازى از ما رفع مي‎كند؟

اگر برطرف كرد، مي‎پذيرد و اگر برطرف نكرد، نمي‎پذيرد و حتى خدا هم مخلوق اين عقل مي‎شود.

پس روشن شد كه عقل دوران مدرنيته، عقلى را مي‎پذيرد كه رازستيز و راززدا باشد؛ لذا در اين دوره‎ى عقل، حس‎گرايى به اوج شكوفايى خود مي‎رسد، اما شهودگرايى و عرفان، نزول پيدا مي‎كند. تا اين‎جا روشن شد كه چه‎طور اين ركن مدرنيته با دين سازگارى ندارد. خود مدرنيته اعتراف كرده است كه «من با دين ناسازگارم». دست ما نيست كه بين آن دو سازگارى برقرار كنيم و اگر بخواهيم سازگارى برقرار كنيم، يا بايد در دين دخل و تصرف كنيم ـ كه بعضي‎ها كرده‎اند ـ يا در مدرنيته.

2. اومانيسم

ركن دوم مدرنيسم، اومانيسم است. قبل از ورود به بحث، به يك نكته‌ى متدولوژيكى و روش‎شناختى اشاره مي‎كنيم؛ بعضي‎ها در هنگام بحث، معناى لغوى واژه‎ها را در نظر مي‎گيرند و نظر مي‎دهند. اين خلط مفهوم (معناى لغوى و اصطلاحي) در بسيارى از متفكران معاصر، مثل شريعتي، وجود دارد كه مثلاً اصطلاح پروتستانيزم اسلامى را مطرح مي‎كنند؛ ولى در حقيقت اين اصطلاح داراى تناقض، و يك مفهوم پارادوكسيكال است. معناى لغوى اين اصطلاحات، مشكلى را حل نمي‎كند. اين‎ها اصطلاحاتى هستند كه داراى بار معنايي‎اند. واژه‎ى اومانيسم نيز چنين است. بعضى خيال مي‎كنند اومانيسم به معناى اصالت انسان و احترام و ارزش گذاشتن به انسان است؛ لذا تعارضى بين اومانيسم و اسلام نمي‌بينند براى اين‌كه اسلام درباره‎ى احترام وكرامت انسان بسيار سخن گفته است؛ «كرمنا بنى آدم»(6) دارد. بعد از آن مي‎گويد ما اومانيسم اسلامى داريم.

اين دقيقاً مغالطه‎اى از نوع خلط بين معناى لغوى و اصطلاحى است. معناى اومانيسم اين است كه غايت همه چيز انسان است. اصالت انسان و اومانيسم آن‎چه را كه براى انسان سود دنيوى ـ نه اخروى ـ دارد، مي‎پذيرد و اگر چيزى سود دنيوى براى انسان نداشته باشد يا نداند كه سود دارد يا ندارد، آن را نمي‎پذيرد. همه چيز بايد خادم انسان باشد. اگر خدمت‎گزارى يك چيز به انسان محرز نشد آن را نمي‎پذيرد. در اين‎جا اگر سخنى از خدا و دين به ميان مي‎آيد، بايد ديد كه آيا براى زندگى دنيوى انسان نافع است و مي‎تواند به آباد كردن دنياى انسان بپردازد يا نمي‎تواند. اگر توانست، مي‎پذيريم، وگرنه نمي‎پذيريم؛ و بايد اين را هم درك كنيم و هر جاى آن را درك نكرديم، آن را كنار مي‎گذاريم؛ مثلاً اگر كسى اومانيسم اسلامى را به معناى اصطلاحي‎اش مي‎پذيرد، ‌آياتى از قرآن‌كه نفع دنيايى داشت مي‎پذيرد و آياتى را كه نفع دنيايى نداشت و ندانست كه دارد يا نه، كنار مي‎گذارد.