امتيازهاى كلى عبادات - همراه با تحول اجتهاد نسخه متنی

امتيازهاى كلى عبادات

هر گاه عبادات را بطور كلى بررسى كنيم و آنها را با هم مقايسه نمائيم، امتيازهائى براى عبادات بطور عموم بدست مى‏آوريم كه در زير به پاره‏اى از آنها اشارت مى‏كنيم:

1- خصوصيات غير مادى در عبادات

در گذشته ديديم پرستش در سراسر زندگى انسان چه نقش مهمى ايفاء كرد و دانستيم چگونه عبادت يك نياز پايدار در رهگذر تمدن انسان است. اكنون مى‏گوئيم هر گاه خصوصيات يك يك عبادات را به دقت مورد بررسى و تحليل قرار دهيم به بسيار از آنها مى‏توانيم در پرتو پيشرفت علوم جديد اسرار و حكمت‏هائى از تشريع و قانونگذارى اسلام را دريابيم، و با كمك علوم جديد پرده از روى پاره‏اى از اسرار آنها برداريم.

اين همآهنگى پر جاذبه‏اى كه بين دين و علم موجود است و بسيارى از خصوصيات و مقررات دينى و احكام و آداب اسلامى، مورد تاييد علوم جديد واقع شده است، تاكيد بسزائى روى پايگاه دين و اصالت الهى بودن آن مى‏باشد، ولى با وجود اين امر، در بسيارى از موارد به نكات غير مادى در عبادات برمى‏خوريم و خصوصياتى از آنها بدست مى‏آيد كه با اسرار و حكمت‏هاى مادى نمى‏توان توجيه و تفسير كرد براى نمونه:

چرا نماز مغرب سه ركعت و نماز ظهر چهار ركعت است

چرا در هر ركعت نماز بايد يك ركوع بجا آورد نه دو ركوع، ولى دو سجده بايد انجام داد نه يك سجده

و بسيارى چراهاى قابل طرح ديگر..

ما اين جنبه از عبادات را كه قابل تفسير و توجيه مادى نيست، جنبه غير مادى آن‏ها مى‏خوانيم. اين جنبه را ما در بسيارى از عبادات اسلامى بصورت‏ها و اشكال مختلف ملاحظه مى‏كنيم. از اين رو مى‏توان عنوان غير-مادى بودن عبادات را به معنائى كه ياد كرديم، يكى از امتيازهاى عمومى و مشترك همه عبادات دانست.

اين غير مادى بودن، به روح عبادت مربوط مى‏شود و در حقيقت جزء عبادت است، زيرا همانگونه كه قبلا بررسى شد نقش عبادات در استحكام ايمان، و در ارتباط با خدا و در نفوذ عملى دادن به فكر خدا پرستى است.

هر چقدر خصوصيت تسليم و انقياد در عبادت بيشتر باشد، اثرش در ارتباط عابد با خدا نيرومندتر و بيشتر خواهد بود. بنابر اين چنين عملى را كه عابد تكرار مى‏كند، اثرش در همه ابعاد وجودى‏اش آشكار مى‏گردد، ولى هرگاه تمام جزئيات منافع و مصالح عبادت را شخص بداند، خصوصيت تسليم و انقيادش نسبت به آن عبادت كمتر خواهد شد و انگيزه مصلحت طلبى و منفعت جوئى در او غلبه پيدا مى‏كند و ديگر به جاى عبادت خدا مى‏خواهد عمل سودمندى به خاطر جلب منافعش انجام دهد تا سودى عايدش گردد و از آن بهره‏مند گردد.

پس همانگونه كه با عمليات نظامى، روح سربازى و اطاعت در جان و دل سرباز، تقويت مى‏شود و بى‏هيچ چون و چرا اطاعت از او امر فرمانده براى سرباز عادت مى‏گردد، همينطور احساس انسان عبادت كننده با توجه به ارتباط پى‏گير در عباداتى كه جنبه غير مادى دارد تقويت مى‏شود و روح تسليم و انقياد در برابر خدا را در انسان رشد مى‏كند و نيرو مى‏گيرد.

بنابر اين براى پديد آمدن روح تسليم و انقياد در انسان، عبادات بايد جنبه غير مادى داشته باشد. بهمين دليل كوششى كه برخى از مردم در پرستش از جنبه غير مادى عبادات به عمل مى‏آورند و تفسيرى كه از آن مى‏طلبند تا مصلحت آن را بدانند، در حقيقت‏خالى كردن عبادت از روح و حقيقت آنست همان گونه كه بخواهيم نتائج عملى تسليم و انقياد را بدانيم و يا ارزش تسليم و انقياد در برابر خدا را، با ارزش مصلحت طلبى و نفع شخصى خواهى، مانند هر عمل ديگر، بسنجيم.

مطلب قابل ملاحظه اينست كه در هر عبادتى مصلحت اجتماعى‏اش با مصالح شخصى انسان عابد، در تعارض باشد، تقريبا اثرى از جنبه غير مادى در آن ديده نمى‏شود.

مانند جهاد كه مصلحت اجتماعيش با حرصى كه انسان مجاهد براى حفظ حياتش دارد و مى‏خواهد خونش محفوظ بماند، معارض است.

و مانند زكات كه داراى مصلحت اجتماعى مهمى است كه با حرص مال دوستى زكات دهنده متعارض مى‏باشد، زيرا عمل جهاد براى مجاهد كاملا قابل فهم است و جنبه غير مادى ندارد چنانكه عمل زكات را، زكات دهنده عملى با مفهوم مى‏داند. در عمل جهاد و زكات هيچ گونه خصوصيت تسليم و انقياد آنها با قابل فهم بودنشان منافات ندارد، زيرا تحمل مشكل فداكارى با جان و مال به اندازه زيادى خود نوعى تسليم و انقياد است مخصوصا كه عبادتهائى مانند جهاد و زكات تنها متكفل تربيت فرد نيست، بلكه اين عبادتها ضامن تحقق مصالح اجتماعى نيز مى‏باشد. بنابر اين جنبه غير مادى بودن عبادت بيشتر متوجه عباداتى است كه ارزش تربيت فردى بيشترى دارد مانند نماز و روزه.

و بدين ترتيب نتيجه مى‏گيريم جنبه عينى و غير مادى داشتن عبادات، ارتباط محكمى با نقش تربيتى آنها دارد عباداتى كه جنبه مادى ندارد در ايجاد وابستگى فرد به خدا و نفوذ پيوند او با مطلق نقش بسيار مؤثرى دارد.