ب ـ توافق روس و انگليس بر سر حفظ استقلال ايران - تاریخ روابط خارجی معاصر ایران نسخه متنی

ايـران افـزايـش يافته است . آنها براى جلوگيرى از تجاوز و دست اندازى روسيه بـه هـنـدوسـتـان و حـفـظ حـريـم امـنـيـت انـگـلسـتـان لازم ديـدنـد كـه افـغـانـستان به صورت حد فـاصـل بـيـن ايـران و هـنـدوسـتـان قـرار گـيـرد. بـه هـمـيـن دلايـل افـغانها و بويژه امير هرات را تشويق به شورش و سرپيچى عليه حكومت مركزى ايران كـردنـد. بـعـد از پـايـان جـنگ دوم ايران و روس فتحعليشاه ، (عباس ميرزا) را ماءمور سركوبى شـورشـيـان اسـتـانـهـاى شـرقـى ايـران كـرد. (عـبـاس مـيـرزا) ابـتـدا يـاغيان خراسان و سيستان وبلوچستان را سركوب كرده و امنيت را در آنجا برقرار ساخت . پس از آن وى به (كامران ميرزا)، امير هرات كه چند سالى بود از حكومت مركزى ايران سرپيچى ميى كرد، اخطار نمود كه دست از طغيانگرى بردارد.(48)

پـاسـخ مـنـفـى حـاكم هرات به اخطار عباس ميرزا از يك سو و تشويق روسيه به لشكر كشى و تـصـرف آنـجـا از سـوى ديـگر، باعث شد كه (عباس ميرزا) دستور حمله به هرات را صادر كند. نيروهاى ايران به فرماندهى محمد ميرزا فرزند عباس ميرزا پس از شكست افغانها، هرات را به محاصره خود درآودند و هنگامى كه پيروزى نهايى نزديك بود، ناگهان عباس ميرزا، درگذشت و فـتـحـعـليـشـاه دسـتـور عقب نشينى نيروهاى ايران را صادر كرد. در اين زمان معاهده اى بين (ميرزا ابوالقاسم قائم مقام ) از سوى ايران و (كامران ميرزا) حاكم هرات به امضا رسيد و او همچنان در مسند اميرى هرات باقى ماند.(49)

ب ـ توافق روس و انگليس بر سر حفظ استقلال ايران

پـس از عـهـدنـامـه صلح تركمنچاى ، روسيه كه به بخشى از هدفهاى توسعه طلبانه خوددر ايران دست يافته بود، خواستار روابط مسالمت آميز همراه با آرامش با ايران بود و براى مدّتى سـياست خشونت و توسعه طلبى در ايران را كنار گذاشت . همچنين پس از مرگ فتحعليشاه ، بر اساس يكى از بندهاى همان عهدنامه كه دست آن كشور را در امور داخلى ايران باز گذاشته بود، از بـه قـدرت رسيدن (محمّد ميرزا)، فرزند (عباس ميرزا)با نام (محمّد شاه ) حمايت كرد و نفوذش در دربـار ايـران بـيـشـتـر شـد. انـگـلستان كه راضى به چنين وضع مطلوبى براى روسيه در صـحـنـه سـيـاسـى ايـران نـبـود و بـراى ايـن كـه در ظـاهـر خـود را حامى ايران معرفى كند، در سـال 1213 ه‍ ش / 1834 م ، پـيشنهاد تضمين استقلال و تماميت ارضى ايران از سوى دو كشور روس و انـگـليس را ارائه نمود. هدف انگلستان از اين پيشنهاد، جلب رضايت و خشنودى شاه ايران از يـك سـو و جـلوگـيـرى از دسـت انـدازيـهـاى آيـنده روسيه به خاك ايران از سوى ديگر بود، (50) زيـرا تـضـمـيـن اسـتـقـلال ايـران بـه مـعـنـاى پـذيرش حفظ وضع موجود بود و انـگـلستان از يك طرف از عدم دخالت روسيه در هرات مطمئن مى شد و از طرف ديگر اين امر باعث مى شد كه روسيه از طريق ايران به هرات تجاوز نكند.

پـيـشنهاد انگلستان در اين تاريخ كه با سياست روسيه در ايرن همسويى داشت ، مورد موافقت آن كـشور قرار گرفت . اين مساءله بدون امضاى هيچ گونه پيمان و قرارداد رسمى و تنها بطور شفاهى مورد توافق دو كشور قرار گرفت . بدين ترتيب دو كشور قدرتمند كه جزء بازيگران اصـلى روابـط بـيـن المـلل در آن تـاريـخ بـودنـد، بـه ظـاهـر اسـتـقـلال ايـران را تـضـمـيـن كـردند. امّا در واقع هر كدام منافع و مقاصد خاص خود را در ايران دنبال مى كردند.(51)

ج ـ توطئه قتل قائم مقام و تاءثير آن بر روابط خارجى ايران

هـنـگـام مـرگ فتحعليشاه ، ميرزا ابوالقاسم قائم مقام ، پيشكار محمّد ميرزا ـ وليعهد ـبود. وى با تـدبـيـرهـاى خـود نـقـش مـؤ ثـرى در جـلوس مـحـمـّد شـاه بـه عـنـوان شـاه ايـران داشت و به همين دليل از سوى شاه جوان به صدارت رسيد. (قائم مقام ) در مدت كوتاه صدارت خود قدمهايى در جهت استقلال كشور، رفع مشكلات داخلى و كوتاه كردن دست بيگانگان برداشت . دولت انگلستان كـه در اين زمان براى تسلط بر هندوستان و افغانستان ، توسعه نفوذ خود را در ايران لازم مى ديـد، نـمـى تـوانـسـت وجـود چـنـيـن سـيـاسـتـمـدار تـوانـا و مـسـتـقـل را تـحـمـّل كند. به همين دليل دست به توطئه براى بركنارى او از قدرت زد. در نهايت مـخـالفـتـهـاى انگلستان و درباريان وابسته و تلقين به شاه جوان مبنى بر خطرناك بودن وى بـاعـث شـد كـه (مـحـمـّد شـاه ) او را از صـدارت عـزل و دسـتـور قتل او را صادر كند.(52)

عـلت مـخـالفـت انـگـلسـتـان با قائم مقام ، سركوبى ياغيان و شورشيان سيستان و بلوچستان و خـراسـان