تاریخ روابط خارجی معاصر ایران نسخه متنی

نـاسـيـونـاليستى و ضد استعمارى كه پس از نهضت ملّى شدن نفت ايران ، بحران كانال سوئز و افكار ناسيوناليستى ناصر در مصر و كودتاى خونين عراق در منطقه خاورميانه بـه وجـود آمـده بـود، از عـضـويت رسمى در پيمان سنتو خوددارى ورزيد، امّا به كشورهاى عضو منطقه قول داد كه با هر يك از آنها بطور جداگانه موافقت نامه دوجانبه دفاعى امضا كند.

شـاه ايـران كه علاوه بر مخالفت مصر با او، خود را از دو طرف ـ عراق و شوروى ـ مورد تهديد مـى ديـد و در ايـن زمـان درگـيـريـهـاى مـرزى ايـران و عـراق هـم بـر سـر مسائل اروندرود آغاز شده بود، فرصت را مناسب ديده ، زمينه لازم را براى انعقاد توافق دوجانبه دفاعى با آمريكا فراهم كردتا بطور كامل به دامن آمريكا بيفتد.(331)

پـس از چـنـدى دولت آمـريـكـا متن موافقت نامه دو جانبه را تهيه كرده ، به سه كشور (تركيه ،، ايـران و پـاكـسـتـان ) ارائه داد. مـذاكـرات ايران و آمريكا براى امضاى چنين توافقى چند ماه به طـول انـجـامـيـد. شـاه بـراى تحريك آمريكاييهاو تسريع در روند موافقت نامه دو جانبه كه به نظرش استمرار حكومتش را تضمين مى كرد؛ در زمينه امضاى قرارداد دوجانبه نظامى با شورويها نـيـز وارد مـذاكره شد.

دولت آمريكا به محض اطلاع از مذاكرات ايران وشوروى ، يكى از مقامهاى نظامى خود را به ايران فرستاد تا موافقت نامه هر چه زودتر به امضا برسد.

سـرانـجـام انـعـقـاد مـوافـقـت نـامـه دو جـانـبـه دفـاعـى در زمـان نـخـسـت وزيـرى دكـتـر اقـبـال در تاريخ 14 اسفند 1337 ه‍. ش 1959/ م ، در آنكارا بين سرلشكر (حسن ارفع ) سفير ايران و (فلچر وارن ) سفير آمريكا انجام گرفت . به موجب اين توافق ، در صورت تجاوز به خـاك ايران ، دولت آمريكا نيروهاى نظامى را به درخواست ايران و براى كمك به دفع تجاوز، بـه ايـران اعزام مى كرد. علاوه بر اين كمكهاى اقتصادى نيز در اخيتار دولت ايران قرار مى داد تـا در جـهـت پـيـشـرفـت اقـتـصـادى ايـران بـه كـار گـرفـتـه شـود. در مـقـابـل ، دولت ، ايـران مـتعهد شد كه از كمكهاى نظامى واقتصادى آمريكا براى توسعه اقتصاد ايران وحفظ استقلال و تماميت ارضى اين كشور استفاده كند.(332)

ايـن تـوافـق نـامه دوجانبه هر چند در ظاهر به نفع ايران به نظر مى رسيد، امّا در واقع رسميت بخشيدن به حاكميت مطلق آمريكا در صحنه سياسى ايران بود و پس از امضاى آن ، آمريكا علاوه بـر فـعـاليـتهاى سياسى واقتصادى ـ كه پس از كودتاى 28 مرداد 1332 آغاز كرده بود ـ به فـعاليتهاى نظامى نيز پرداخت . به همين دليل ، اعتراضهاى شديد دولت اتحاد جماهير شوروى را برانگيخته و خروشچف ، شاه را عروسك آمريكاييها ناميد.(333)

اختلاف بين آيت اللّه كاشانى و دكتر مصدق پس از قيام سى تير از يك سو و به قدرت رسيدن جـمـهـورى خواهان در آمريكا از سوى ديگر، باعث فراهم شدن زمينه هاى داخلى و خارجى كودتاى 28 مـرداد 1332 ه‍. ش شـد و در نـتـيـجـه دو كـشـور آمـريـكـا و انـگـلسـتـان بـا كـمـك هـمـديگر و عـوامـل داخـلى ، دولت مـصدق را سرنگون كردند و دولت آمريكا كمكهاى زيادى به دولت كودتا جهت انجام وظايف مراحل بعدى اهدا نمود.

دو هـدف عـمـده كـودتـاى يـاد شـده ، سـركـوب نـهـضـت و حـل مـسـاءله نـفـت بـود كـه اولى بـلافـاصـله انـجـام و دومـى هـم بـا انـعقاد قراردادى مشهور به كنسرسيوم و واگذارى اكتشاف ، پالايش و فروش نفت ايران به چند شركت آمريكايى ، انگليسى ، فـرانـسـوى و هـلنـدى حـل گـرديـد و سـپـس آمريكا و انگلستان كشورهاى دوست خود را در منطقه درپيمانى به نام بغداد گرد آوردند كه از جمله