زمينه واگذارى امتياز تنباكو - تاریخ سیاسی معاصر ایران نسخه متنی

زمينه واگذارى امتياز تنباكو

استعمال توتون و تنباكو از زمان صفويّه ، بويژه از زمان شاه عباس كبير، در ايران رواج پيدا كرد. وى هر چند مى خواست استفاده از آن را منع كند، امّا موفق به اين كار نشد. از آن زمان كم كـم تـعـداد مـعـتادان به توتون و تنباكو افزايش پيدا كرد تا اينكه در زمان ناصر الدين شاه بـه چـنـد مـيـليون نفر رسيد. به همين دليل يكى از وزيران (83) ناصر الدين شاه به فـكـر انـحـصـار آن افـتـاد تـا بـراى افـزايـش مـاليـات ، آن را در اخـتـيـار و كـنترل دولت قرار دهد. وى قانون پيشنهادى خود را به نام (قانون اداره انحصاريه توتون و تـنـبـاكـو) ارائه داد كـه مـورد تـصـويـب نـاصـر الديـن شـاه قـرار نـگـرفـت . سرانجام وى در سـال بـعـد مـقـررات ديگرى را تهيه كرد و به تصويب ناصر الدين شاه رساند و شاه دستور اجراى آن را به (ميرزا على اصغر خان امين السلطان ) صدر اعظم داد، امّا به علت مخالفت عُلما كه اين عمل را غير شرعى و بدعت در دين مى دانستند اجرا نشد.(84) نـاصـر الدين شاه در سال 1268 ه‍ . ش / 1889 ميلادى براى سوّمين بار تصميم گرفت ، به بـهـانه بازديد از پيشرفت كشورهاى اروپايى ، از طريق خاك روسيه عازم اروپا شود. روسها ابـتـدا اجازه چنين سفرى را از خاك خود نمى دادند، امّا با گرفتن امتيازاتى اجازه عبور به هياءت ايرانى داده شد.(85) انـگـليـسـيـهـا اصـرار داشـتند كه اين سفر انجام شود. هدف آنها، گرفتن امتيازات بيشتر از شاه ايـران بـود و بـه هـمـيـن عـلت از شـاه و هـمـراهـانش بويژه امين السلطان ، وزير اعظم ، بگرمى اسـتـقـبـال و پـذيـرايى كردند و بزرگترين نشانه هاى رسمى دولت انگلستان را به آنها اهدا كـردنـد.

در ايـن سـفـر انـگـليـسـيها پيشنهادهاى زيادى به شاه ايران دادند كه از جمله آنها امتياز توتون و تنباكوى ايران بود.(86) دولت انـگـلسـتـان مـانـنـد سـاير امتيازات براى مصونيت از خطرهاى احتمالى ، خود بطور مستقيم دخـالت نـكرد، بلكه يكى از افراد تبعه خودش به نام (ماژور تالبوت ) را به عنوان طرف معامله به ايران معرفى كرد. تالبوت با پيشنهاد رشوه به شاه و صدر اعظم ، موافقت آنها را جـلب كـرده ، نـاصـر الديـن شـاه قـبـول كـرد كـه پـس از بـرگـشـت ، وى را بـه ايـران دعـوت كند.(87)

اقدامات عملى براى تحقق قرارداد

الف ـ دعوت تالبوت به ايران و واگذارى امتياز:

هـمـان طـور كـه نـاصـر الديـن شـاه در سـفـر بـه لنـدن قول داده بود پس از بازگشت ، به ايران از تالبوت دعوت كرد تا به ايران بيايد. وى پس از ورود به تهران با كمك سفارت انگليس و اعضاى آن ، متن امتياز نامه را تهيه كرده ، نزد (امين السـلطان ) فرستاد. صدر اعظم با تغييرات جزئى در متن قرار داد، آن را جهت امضا نزد ناصر الديـن شـاه بـرد و پس از تعريف و تمجيد فراوان از قرار داد و شرح مزاياى چنين امتيازى آن را به امضاى شاه رساند و از او تقدير نامه اى نيز دريافت كرد.(88) بـه مـوجـب ايـن امـتـيـاز خـريـد و فـروش كـل تـوتـون و تـنـبـاكـوى ايـران در داخـل و خـارج به مدت پنجاه سال از تاريخ ـ 1269 ه‍ . ش / 1890 م ـ به (ماژور تالبوت ) انـگـليـسـى واگـذار شـد و در مـقـابـل صـاحـب امـتـيـاز مـتـعـهـد گـرديـد كـه هـر سـال مـبـلغ پـانـزده هـزار ليـره انـگـليسى و 14 از سود شركت پس از كسر مخارج و كسر پنج درصد، به دولت ايران بپردازد.(89) اعطاى چنين امتيازى به يك فرد بيگانه خسارتهاى جبران ناپذيرى به دولت و ملّت ايران وارد مـى كـرد، زيـرا بـه مـوجـب ايـن امـتـياز هيچ كس حق خريد و فروش توتون و تنباكو و سيگار در ايـران را نـداشـت ، مـگـر بـا اجـازه صـاحـب شـركـت . ورود لوازم و وسـائل شـركـت از عـوارض گـمـركـى و مـاليـات مـعـاف بود و هيچ كس حق وارد كردن توتون و تنباكو به ايران را نداشت . فصل هشتم اين امتياز خاطيان از اين فرمان را تهديدبه كيفرمى كرد و طـبـق فـصـل دهـم كـشـاورزان ايـران مـتـعـهـد بـودنـد كـه مـقـدار محصول خودشان را به نزديكترين عامل شركت اطلاع دهند.(90)

ب ـ تشكيل شركت و آغاز فعاليتهاى اقتصادى و فرهنگى :

پـس از بـازگـشت ناصر الدين شاه از انگلستان ، تالبوت به اتفاق چند نفر و با كمك دولت انـگـليـس ، شـركـتـى را بـا نـام (رژى ) بـا سـرمـايـه اوّليـه 650000 ليـره در لنـدن تـشكيل داد. وى پس از كسب امتياز درصدد برآمد كه شركت را در شهر هاى كشورمان گسترش دهد. در ايـن راسـتـا ابـتـدا باغى را در