تاریخ علم کلام و مذاهب اسلامی نسخه متنی

صرفنظر از ابعاد سياسى موضوع باعث تحولات عمده اى در زمينه مباحث كلامى شد. چرا كه اولاً باعث شد عكس العمل ها و واكنشهائى نسبت به اين موضوع از جانب ساير مسلمين نشان داده شود كه طبعاً تحرك فكرى را بدنبال داشت. ثانياً بوجود آمدن فرقه ى بزرگ كلامى معتزله محصول و معلول همين بحث و ناشى از همين اختلاف است.7 بعدها هر يك از فرق سياسى و كلامى اسلام در اطراف اين موضوع به بحث پرداخته و نظرات مختلفى را عرضه نمودند. جمعى چون مرجئه گفتند مرتكب كبيره نه فقط كافر نيست بلكه موئمن است و ارتكاب كبيره لطمه اى به ايمان او نمى زند. از نظر آنان ايمان (اقرار قلبى) مقدم بر عمل است و بايد حكم درباره كسى كه كبيره اى را مرتكب مى شود به تاءخير انداخت تا خداوند خود درباره او حكم فرمايد8.(البته مرجئه به فرق متعدد تقسيم مى شوند كه ما در جاى خود به اين مطلب و اختلافشان اشاره خواهيم كرد.) شهرستانى به نقل از مرجئه ثوابانيه حسن بن محمد بن على بن ابيطالب (حسن بن محمد بن حنفيه) را در زمره كسانى ذكر مى كند كه قائل به ((ارجاء)) بوده و اعتقاد داشته است كه صاحب كبيره كافر نمى شود9. همانطور كه در مقدمه ى بحث گفتيم خوارج در مقابل گروه فوق مرتكب كبيره را كافر مى داند. اما معتزله و پيشوايشان واصل بن عطا در اين موضوع نظر جديدى را مطرح كردند. آنها معتقد بودند كه مرتكب كبيره اسق است يعنى نه كافر است نه موئمن مرتبتى ميان اين دو رتبه و منزلتى بين اين دو منزلت داراست.

شيعه و برخى مذاهب اهل سنت بر آن رفته اند كه براى مسلمين در صورت ارتكاب گناه اعم از صغيره يا كبيره امكان توبه هست و اگر فرد پس از ارتكاب گناه توبه كند.

خداوند غفور بخشنده است و صرف ارتكاب گناه موجب طرد فرد از جامعه نمى شود .

((جبر و تفويض)) : بنا به گفته شهرستانى در الملل و النحل سابقه تاريخى اين بحث به زمان رسول اكرم (ص) و غزوه احد مى رسد. او بر اين اعتقاد است كه براى نخستين بار منافقان و سست ايمانان اين موضوع را مطرح كردند. عبارت شهرستانى چنين است 10.

((از رسواترين احوال آنها (منافقان) آنكه در روز احد گفتند هل لنا من الامر من شى؟ (يعنى آيا ما را نصيب و بهره و دخالتى در كار هست؟) و گفتند اگر ما در را دخالتى در كار مى بود در اينجا كشته نمى شديم (لو كان لنا من الامرشيى ما قتلنا ههنا)11 اگر حال چنان بودى كه پيغمبر فرموده بود كه ان الامر كله الله (كارها همه در دست قدرت خداست) و غلبه و نصرت با مسلمين است ما كه مسلمانيم كشته نمى شديم و گفتند لو كانوا عند عندنا و ماتوا و ما قتلوا12(يعنى اگر برادران ما با ما بودند و ماندند و به همراه پيامبر كارزار نمى كردند كشته نمى شدند چون اعتقاد اين گروه چنين باشد نيست اين مگر مذهب قدريان))).

مترجم ملل و نحل مصطفى بن خالقداد هاشمى (متوفى به سال 1021 ه'ق) بر مطلب شهرستانى مطالب ديگرى را