تاریخ علم کلام و مذاهب اسلامی نسخه متنی

از آن كه بحث امامت را دربر مى گيرد او كتاب تمهيد الاصولش را بر اين مبنا طرح ريزى كرده است. (7) فارابى معتقد است كه ((صناعت كلام ملكه اى است كه انسان به مدد آن مى تواند از راه گفتار به يارى آراء و افعال محدود و معينى كه واضح شريعت آنها را صريحاً بيان كرده است بپردازد و هر چه را مخالف آنست باطل نمايد.))(8) او كلام را به دو بخش تقسيم مى كند بخشى كه شامل آراء است و بخش دوم كه افعال را دربر مى گيرد. (9)او در بيان تفاوت ميان علم كلام و فقه مى گويد فقيه مسائل كلام را قطعى دانسته و اصل قرار مى دهد. تا ديگر احكام لازم را از آنها استنباط نمايد(10).

ابن خلدون مى گويد: ((علم كلام و آن دانشى است متضمن اثبات عقايد ايمانى بوسيله ادله عقلى و رد بر بدعت گذارانى كه از اعتقادات مذاهب سلف و اهل تسنن منحرف شده اند و رمز اين عقايد ايمانى توحيد است.))(11) ميرسيد شريف جرجانى در كتاب تعريفات كلام را علمى مى داند كه در آن از ذات و صفات خداى تعالى و احوال ممكنات از مبداء و معاد مطابق اصول اسلامى بحث مى كند.

و قيد (اسلامى) بخاطر تفكيك فلسفه است از آن.(12)همچنين از نظر او علم كلام علمى است كه از معاد و متعلقات آن همچون بهشت دوزخ صراط و ميزان ثواب و عقاب بحث مى كند. (13)او كلام را بنابر تعريفى علم به قواعد اعتقادى شرعى مكتسبه از ادله عقلى مى داند (14). اما در مورد اينكه اين علم نامش را از كجا به عاريت گرفته و وجه تسميه ى آن چيست اقوال مختلف است.

وجوه تسميه ى علم كلام: برخى معتقدند به اين علت اين علم را كلام ناميده اند كه مدعى اين علم با سخن كلام و استدلال به مبارزه و مواجهه رقيب مى پردازد به بيان ديگر حربه طرفين مباحثه سخن و كلامشان است گروهى ديگر معتقدند كه وجه تسميه ى علم كلام اين است كه علماى اين علم عادت داشتند در كتب خويش سخن خود را با تعبير ((الكلام فى...)) آغاز كنند (15)البته پذيرش چنين نظرى مستلزم آنست كه پيدايش اصطلاح علم كلام را موئخر از اصل اين علم بدانيم.

گروهى را نظر اينست كه اين نامگذارى پس از مطرح شدن بحث حدوث يا قدم كلام الله صورت گرفت. چرا كه اين بحث مدتها در محور اختلاف ميان علما بود. جمعى قائل به حدوث كلام الهى و گروهى معتقد به قدم آن بودند.

حتى در دوره ى خلافت برخى از خلفاى عباسى چون ماءمون تصفيه هاى دامنه دار و بعضاً خونينى در همين ارتباط صورت گرفت (16)به دليل اهميت موضوع علمى را كه به بحث در اين زمينه مى پرداخت علم كلام نام نهادند. (17)