یازده رساله فارسی نسخه متنی

| 535 |

در قسم اول كه شكل يكم تصوير آن است
چون ابتداى حدوث ظل در اول روز است
آن را ظل اول ناميدند .

و چون
رأس ظل
به سوى مركز ارض است آن را ظل معكوس و منكوس گفته اند .

و به جهت انتصاب آن بر سطح افق
و يا به
جهت اين كه مقياس آن به سوى شمس نصب شده است
منتصب ناميدند .

و قسم دوم را كه شكل دوم
نمودار آن است
به مقابله با اول
ظل دوم و مستوى تسميه كرده اند .

و چون بر سطح افق منبسط يعنى پهن است
مبسوط نام
نهاده اند .

راقم در ابياتى گفته است :
دلى كو با خدايش نيست مأنوس
بيفتد سر نگون چون ظل منكوس
اما تسميه ا ح به قطر ظل
به اين وجه است كه مقياس بر خط ظل خواه در معكوس و خواه در مستوى عمود است
و
زاويه اى كه از تلاقى آن دو
صورت يابد قائمه است
لذا از مقياس و ظل و خط موهوم از شعاع نيز ميان سر
مقياس و سر ظل
مثلثى قائم الزاويه حادث شود و چون به شكل سى و دوم از مقاله اولى اصول اقليدس
هر
مثلث در سطح مستوى
زواياى ثلاث آن برابر با دو قائمه است
و به شكل نوزدهم همان مقاله وتر زاويه
قائمه وتر اطول است
و به شكل سى و چهارم همان مقاله وتر زاويه قائمه مثلث
قطر ذى اربعة اضلاع قائم
الزوايا است
و خود آن مثلث نصف سطح آن ذى اربعة اضلاع است
خواه آن سطح مربع باشد

اگر دو ضلع محيط
به زاويه قائمه مساوى با يكديگر باشند و خواه مربع مستطيل
اگر آن دو ضلع مختلف با يكديگر باشند .

لذا
در تحصيل سطح آن مربع