3) دين و مبادى تعريف - تعریف دین و معضل تعدد نسخه متنی

نزد بسيارى از اديان، آن بخش از هستى كه در قلمرو ماوراءالطبيعه قرار دارد، در هاله‏اى از تقدس پوشيده است; با اين حال، امر مقدس چيزى فراتر از اين قلمرو است. در بعضى از اديان، خصوصا اديان ابتدايى، امر مقدس يا «تابو» (محرم) صرفا به ماوراءالطبيعه مربوط و محصور نمى‏گردد; بلكه برخى از اشياء و امور طبيعى را نيز در بر مى‏گيرد. به علاوه، بعضى از آيينهاى اجتماعى، مانند آيين كنفوسيوسى يا بوديسم كه به عنوان دين شناخته شده‏اند، على‏رغم اين كه هيچ برداشت محرزى از پديده‏هاى ماوراءالطبيعى وجود ندارد، با امور مقدس به خوبى آشنايند. به عنوان مثال، آيين بودا بدون هيچ اتكايى به ماوراءالطبيعه، توصيه‏گر يك بيدارى درونى است. (19) نتيجه اين كه اولا بستگى ميان دين (به معناى عام) و ماوراءالطبيعه، يك نسبت ضرورى نيست; بلكه از نوع تعريف و دايره شمول آن، كه كدام دسته از تعلقات قدسى را دين برشمارد، تبعيت مى‏كند. ثانيا حتى در آن گروه از اديان كه ميانه طبيعت و ماوراءالطبيعه را غيرقابل جمع ندانسته و آنها را دو بخش متفاهم و متكامل از هستى واحد مى‏شناسند، تماميت دين در ماوراءالطبيعه خلاصه نمى‏شود، بلكه جوهر دين، چيزى فراتر از امور ماوراءالطبيعى مى‏باشد. از اين رو، تعريف دين به عنوان اعتقاد به امر«مقدس‏» و يا باور به پديده‏هاى «ماوراءالطبيعى‏» نمى‏تواند چنين اديانى را به روشنى در برگيرد. (20)

3) دين و مبادى تعريف

يكى ديگر از مواضع بروز تعدد و اختلاف در تعريف دين، آن است كه عالمان دين‏پژوه مبانى و چارچوبهاى متفاوتى را براى تعريف خويش برگزيده‏اند. طبعا تعاريف حاصل از اين تلاشهاى نظرى كه نقطه عزيمت و محور تمركز متفاوتى را اختيار كرده‏اند نيز مختلف خواهد شد. ما در ذيل برخى از آن مبادى گوناگون را كه منشا بروز تنوع در تعريف دين گرديده است‏برمى‏شماريم:

تعريف «حداقل‏» يا «حداكثر»

حد مطلوب و متعادل در تعريف دين آن است كه از چنان جامعيتى برخوردار باشد كه اولا تمامى مصاديق خويش، اعم از اديان الهى و غير الهى، توحيدى و غير توحيدى، شريعتى و غير شريعتى را بپوشاند و ثانيا مانع از ورود انواع شبه دين چون «جادو»، شريعتى و غير شريعتى را بپوشاند و ثانيا مانع از ورود انواع شبه دين چون «جادو»، ,(Magic) «موهوم‏پرستى‏»، ,(Superstition) «افسونگرى‏»، ,(Witchcraft) «روح‏گرايى‏»، ( Spiritualism) و ديگر ايسم‏ها و ايدئولوژيهاى دنيوى و بالاخره رسوم و مراسم ملى، در ساحت‏شمول خويش گردد. به‏رغم اين، دسته‏اى از اختلافها در تعريف دين از اين مساله سرچشمه گرفته است كه در تعريف، سعى بر دربرگرفتن جميع «مصاديق‏» دين و شبه دين با تمام مميزهاى متفرق در ذيل يك تعريف فراگير شده است; بدين نحو كه تعريف بر معدود خصوصياتى بنا گرديده كه در بيشترين مصاديق يافت مى‏شود. در حالى كه براساس منطق قديم، كمال در تعريف، حفظ نسبتى متوازن ميان «جامعيت‏» و «مانعيت‏» است. در واقع با عدول از اين اصل و خارج شدن از تعادل ميان جامعيت و مانعيت در تعريف بوده است كه تعاريفى «حداكثرى‏» يا «حداقلى‏» پديد آمده‏اند.

تعاريف «حداكثرى‏» آن دسته از تعاريفى‏اند كه در واقع از سر جمع ويژگيهاى تمامى پديده‏هايى كه به عنوان دين شناخته شده‏اند، حاصل آمده‏اند و لاجرم هماره چيزى بيش از تك‏تك مصاديق خويشند. تعريفى كه يينگر در مجله Scientific study of Religion از دين ارائه داده است، مثالى از همين نوع تعاريف اكثرى گراست، :(Yinger, 1970:97)

«آنجا كه نوعى آگاهى از مسائل هميشگى، جارى و ابدى بشر شكل مى‏گيرد، جايى كه مراسم و عقايد مرتبط با اين آگاهى، مسير يك توفيق نهايى را مشخص مى‏نمايد و در آنجا كه در جهت ارتقاى اين آگاهى و تعليم و پاسداشت اين مراسم و عقايد، گروه‏هايى سازمان مى‏يابند، در واقع يك دين به ظهور رسيده است.»

حسن تعاريف اكثرى‏گرا در شمول و جامعيت آن است، به طورى كه قادرند تمامى مصاديق تاريخى دين را به طريقى در ذيل خويش جاى دهند; ليكن دو ايراد مهم نيز بر اين نوع تعاريف وارد است: