- تعریف دین و معضل تعدد نسخه متنی

1) حوزه‏هاى دين‏پژوهى و مساله تعريف

تلاش براى تعريف دين و تبيين ماهيت آن به طورى كه بتوان عرصه و حيطه آن را از ديگر بخشهاى حيات اجتماعى متمايز ساخت، اساسا يك رويكرد غربى است. اين تمايل زمانى در غرب قوت گرفت كه ميان «دين‏» از يك سو و «علم‏» و «سياست‏» از سوى ديگر، نقاش نظرى و دشمنى عملى جدى شد. از قرن نهم ميلادى بدين‏سو، منازعات ميان «ارباب كليسا» و «دانشمندان‏» بر سر دامنه شمول مدعيات و بين «پاپ‏» و «پادشاه‏» بر سر حوزه اقتدار، حاد شد و باعث گرديد كه بتدريج ماهيت دين و قلمرو آن مورد پرسش جدى اصحاب فكر از يك‏سو و ارباب قدرت از سوى ديگر قرار گيرد. تعاريفى كه از اين دوره به بعد از دين ارائه شده است، همگى سعى داشته‏اند تا به دور از جنبه‏هاى «اعتقادى‏كلامى‏» دين، بر تبيين‏هاى «فلسفى‏اجتماعى‏» آن استوار باشند. اوج شيوع چنين رويكردى نسبت‏به دين، رنسانس و عصر روشنگرى است. انگيزه‏هاى نهفته در پس تلاش و تمايل انديشمندان عصر روشنگرى براى بازنگرى در دين و باورهاى دينى، از جريان عمومى عقل‏گرايى جديد سرچشمه مى‏گرفت. اين رويكرد از تلاش براى شناساندن جوهر اصلى دين و تشخيص قلمرو آن، دو هدف زير را تعقيب مى‏كرد:

1. مشخص و متمايز نمودن حيطه عمل و حوزه جولان عقل و تجربه بشرى;

2. بازشناسى و زدودن پيرايه‏هايى كه حقيقت دين را آلوده و آن را در مجراى ديگرى انداخته بود.

علاوه بر شرايط فوق، دستاوردهاى حاصل از تحقيقات مردم‏شناسانه در ميان اقوام و ملل غير اروپايى، موجبات آشنايى با صورتهاى مختلفى از دين را پديد آورد و به دنبال خود، مطالعات فرهنگى و دين‏پژوهى را گسترش داد. سده‏هاى نوزده و بيست، دورانى است كه در حوزه‏هاى جغرافيايى مختلف، به طور همزمان، توجه به سوى اين نوع مطالعات افزون گرديد. به جز مطالعات تطبيقى ميان اديان الهى كه در قالب مباحثات كلامى‏فلسفى در طول قرون گذشته ادامه داشت، و البته مربوط به «تاريخ اديان‏» بود كه همواره بخشى از تاريخ عمومى جوامع را به خود اختصاص مى‏داد، اولين آثار دين‏پژوهى به «مردم شناسان‏» تعلق دارد. مجموعه دستاوردهاى اين علوم متقدم است كه مواد خام لازم براى مطالعات بعدى در حوزه‏هاى ديگر را فراهم آورده است. توجه و اهتمام «روان شناسى‏» و «جامعه‏شناسى‏»، كه آخرين رشته‏هاى علمى جدا شده از فلسفه و علوم پيش از خود مى‏باشند، به دين، به ادوار متاخرتر برمى‏گردد. آخرين حوزه مطالعات دين‏پژوهى، «فلسفه دين‏» است كه به رغم قدمت منظر و مبادى كهن، حوزه جديدى در اين نوع مطالعات محسوب مى‏شود. البته كسانى هم هستند كه به وجود حوزه جديدترى در اين مطالعات قائلند; از نظر آنها، «پديدارشناسى‏» نه يك رويكرد و منظر در فلسفه و جامعه‏شناسى، بلكه شاخه و رشته جديدى است در مطالعات دين‏پژوهى. به اعتقاد اينان، اگرچه پديدارشناسى به مثابه يك رهيافت نظرى و روش‏شناختى در فلسفه ظهور كرد و در جامعه‏شناسى نشو و نما يافت، ليكن به علت تمايز بنيادى در نوع نگاه به پديده‏هاى ارزشى، خصوصا دين، به زودى در عرض مطالعات فيلسوفانه و جامعه‏شناسانه قرار گرفت و جايگاه مستقلى پيدا كرد. پديدارشناسى به سبب تاكيدش بر نگاه «همدلانه‏» به پديده‏هاى ارزشى، تا حد زيادى به يك مطالعه «درونى‏» و «مصداقى‏» از دين نزديك شده است. شايد همين ويژگى است كه باعث گرديده تا پديدارشناسى در قلمرو نخستين خويش نگنجد و حوزه مستقلى را در كنار جامعه‏شناسى و فلسفه، دست‏كم در مطالعات دين‏پژوهى، تشكيل دهد. (7)

همچنانكه اشاره شد، جدى شدن مساله «تعريف دين‏» مسبوق به وقوع تحولاتى است در حوزه نظر، كه در قرن نوزده در غرب اتفاق افتاد و آثار آن در عرصه دين، رواج و رجحان مطالعات «برون دينى‏» بر رهيافتهاى كلامى بود. مردم‏شناسى دين، روان‏شناسى دين، جامعه‏شناسى دين و بالاخره فلسفه دين از آن دسته رشته‏هاى دين‏پژوهى به شمار مى‏روند كه از پى اين تغيير نظر كرد نسبت‏به مقوله دين پديد آمده‏اند. تا پيش از اين، تلاشهاى متفكران در ارائه تعريفى از دين، حاشيه‏اى و نادر است و معدود تعاريف ارائه شده نيز عمدتا صبغه كلامى دارند و از آنجا كه تعاريفشان تنها به يك مصداق از دين تعلق مى‏گرفت، فاقد ويژگى «شمول‏»، (Inclusivity) مى‏باشند.

اين كه مساله «تعريف‏» در ميان رشته‏هاى دين‏پژوهى از چه جايگاهى برخوردار باشد و چقدر مورد اهتمام انديشمندان آن حوزه قرار گيرد، بستگى به اثر و وضع دو ويژگى معرفت‏شناختى در آن دانش دارد: