پاورقى - وضوی پیامبر نسخه متنی

پاورقى

1- بلد /

11 - 13: پس در آن گذرگاه سخت گام ننهاد.

و تو چه مى دانى كه آن گذرگاه سخت چيست ؟ آزادكردن بنده است .

2- انعام / 164: هيچ كس بار گناه ديگرى را بر دوش نمى كشد.

3- بـقـرة / 286: خـداونـد هـيچ كس را جز به اندازه گنجايشش تكليف نمى دهد.

درباره روايت
ر.

ك :المستدرك : 2, 215.

4- سنن بيهقى : 1, 307.

5- انعام / 164.

6- صحيح مسلم : 2 / 264 ذيل حديث 23.

7- همان : 2, 642 / 25.

8- اگر درون كسى از شما از چرك پر باشد بهتر است از آن كه از شعر پر شود.

ر.

ك : مسند احمد:
1, 177,صحيح بخارى : 8, 45, سنن ابى داوود: 4, 302 / 5009.

9- سنن ابى داوود: 4, 304 / 5015, المعجم الكبير: 4, 37 / 3580, الفردوس : 1, 152 / 550.

10- اگر درون كسى از شما از چرك و خونى پر باشد بهتر است تا آن كه از شعر هجو پر شود.

ر.

ك :
فتح البارى : 10, 452.

11- صحيح بخارى : 1, 152, صحيح مسلم : 1, 566 و 567.

12- صحيح مسلم : 1, 571 / 295, مسند احمد: 6, 124, سنن نسائى : 1, 278 و 279.

13- صحيح بخارى : 1, 153.

14- يـعـنـى آن كـه شير دادن به بزرگسال نيز همانند شير دادن به خردسال سبب خويشاوندى
مـى شـود.

بـرخى اين ديدگاه را با اين دو حديث نبوى نقد و رد كرده اند كه فرمود: لا رضاع بعد
فطام (پس از بريدن از شير,خويشاوندى به شير دهى حاصل نيايد), و لا رضاع الا ما شد العظم و
انبت اللحم (تنها شير دهى اثر داردكه استخوان استوار سازد و گوشت بروياند).
15- سنن بيهقى : 7,

459 - 460.

16- بقره / 233: مادران دو سال كامل كودكان خود را شير دهند.

17- احقاف / 15: آبستن او و از شير گشودن او سى ماه شود.

18- سنن بيهقى : 7, 442.

19- نساء / 20: و به كسى از آن زنان يك كيسه زر داده باشيد... .

20- سنن بيهقى : 7, 233.

21- مائده / 96: شكار خشكى تا زمانى كه در احرام باشيد برايتان حرام است .

حديث با تفاوت اندك
نقل شده است از مسند احمد: 1, 100.

22- صحيح بخارى : 1, 56, صحيح مسلم : 1, 270 / 86.

23- همچنين , برخى از اصحاب راءى بر او انتقاد كردند.

ر.

ك : مسند احمد: 5, 115.

24- تهذيب الاحكام : 1, 119 / 314.

25- سنن ترمذى : 1, 52 / 79.

26- فجر الاسلام : 217 و 218.

27- منهج نقد المتـن : 12, به نقل از ظهر الاسلام : 2,

130 - 133, مقدمه ابن خلدون : 9.

28- ظهر الاسلام : 2, 48.

29- نقد الحديث : 1,

431 - 432, دكتر حسين حاج حسن ط مؤسسه وفاء / بيروت .

30- رسـائل الشريف المرتضى , (المجموعة الاولى ), جوابات المسائل الطـرابلسيات الثالثة , مساءله
13 ص 410.

31- سنن ابى داوود: 1, 222 / 840, سنن دارمى : 1, 303, مسند احمد: 2, 381.

32- صحيح بخارى : 1, 81, صحيح مسلم : 2, 873 / 119.

33- سنن دارمى : 1, 243, صحيح بخارى : 1, 82, با تفاوت اندك .

34- مسلم , نسائى , احمد, و همچنين بخارى در التاريخ الكبير اين حديث را آورده اند.

35- اعراف / 54, يونس / 3, هود / 7, فرقان / 59, سجده / 4, حديد / 4, ق / 38.

36- ضحى الاسلام : 3, 85.

37- منهج نقد المتن : 23.

38- صحيح مسلم : 1, 15.

39- اعلام الموقعين : 1, 61.

40- اثر الاختلاف فى القواعد الاصولية فى اختلاف الفقهاء: 36 و 37.

41- مقصود احاديثى است كه درباره چگونگى وضوى پيامبر(ص ) در صحاح و مسانيد آمده است .

42- نـمـاز تـنها به وضو برپاست .

ر.

ك : سنن ابى داوود: 1, 16 / 59, سنن ابن ماجه : 1, 100 /

271 -
274,صحيح مسلم : 1, 204, ب 2 , مسند الامام زيد: 68.

43- وضـو نـيـمـى از ايـمان است .

ر.

ك : كنز العمال : 9, 288, 26044, و ص 316 / 26200, صحيح
مسلم : 1,203 / 1 , مسند احمد: 4, 260 با تفاوتى اندك .

44- اين دو شيوه يا اين دو مكتب همان است كه امروز ميان مذهبهاى چهارگانه اهل سنت از يك
سوى ومذهب فقهى شيعه از سوى ديگر مى بينيم .

45- فان تنازعتم في شي ء فردوه الى اللّه والرسول .

نساء / 58.

46- مناهج الاجتهاد فى الاسلام : 144.

47- سنن نسائى : 1, 80 , صحيح مسلم : 1, 204 / 3, سنن بيهقى : 1, 53, 68.

48- سنن نسائى : 1, 71 , صحيح مسلم : 1, 210 / 171, سنن بيهقى : 1, 50, 59.

49- سنن دار قطنى : 10, 96 / 5, سنن بيهقى : 1, 64.

50- سنن بيهقى : 1, 68.

51- شرح معانى الاثار: 1, 34 / 156.

52- سنن ابن ماجه : 1, 156 / 460, سنن بيهقى : 1, 44, شرح معانى الاثار: 1, 35 / 161.

53- كنز العمال : 9, 476 / 27042.

54- كنز العمال : 9, 429 / 26822, شرح معانى الاثار: 1, 35 / 162.

55- مائده / 89.

56- موطاء مالك : 1, 297 / 29.

57- موطاء مالك : 1, 296 / 28, صحيح بخارى : 3, 41, صحيح مسلم : 2, 781 / 81.

58- همانند ناصر للحق , از پيشوايان مذهب زيدى , و داوود بن على ظاهرى و برخى ديگر.

59- همانند حسن بصرى , ابوعلى جبائى , ابن جرير طبرى و برخى ديگر.

60- تفسير عياشى : 1, 297 / 46.

61- براى آگاهى از آنچه از صحابه و اءهل بيت در اين باره روايت شده است , ر.

ك : التفسير الكبير:
11, 163,الانساب سمعانى : 5, 405, مقاتل الطالبيين : 468, مسند الامام زيد: 75.

62- الدر المنثور: 2, 263.

63- براى نمونه ر.

ك : صحيح مسلم : 3, 646 / 241 , حلية الاولياء: 4, 322, مجموعه طه حسين : 4,
51 و164.

64- صحيح بخارى : 1, 52, صحيح مسلم : 1, 204 / 3.

65- كنز العمال : 9, 443 / 26890.

66- صحيح مسلم : 1, 207 / 8, از همو در كنز العمال : 9, 423 / 26797.

67- براى نمونه ر.

ك : كنز العمال : 9, 436 / 26863.

68- از اين پس شما دو اصطلاح را فراروى خواهيد داشت :
يـك : وضـوى بـا سـه بار شستن اعضا و نيز شستن سر و پا به جاى مسح , يعنى همان شيوه وضوى
عثمان .

دو: وضوى با دوبار شستن اعضا و با مسح سر و پا يعنى وضوى مخالفان عثمان .

و ما چنان كه در بخش پايان همين كتاب با جزئيات موضوع آشنا خواهيد شد ـ اين دو اصطلاح را از
گواه گرفتن صحابه بر دو شيوه وضو از سوى خليفه برگرفته ايم .

69- المصنف : 1, 18 / 4.

70- كنز العمال : 9, 432 / 26837.

71- سنن ترمذى : 1, 34 ذيل حديث شماره 48.

72- تـحـفـة الاحـوذى لـشرح الترمذى : 1, 136.

چنانچه در مجمع الزوائد هيثمى : (1, 233) ذكر
شـده ,روايـت كـرده , و احـتمال دارد حديث عايشه همان باشد كه نسائى در سنن : (1, 72) آورده
است .

73- در فصل وضو و سنت نبوى به بررسى اين احاديث مى پردازيم .

74- در فصل وضو و سنت نبوى به بررسى اين احاديث مى پردازيم .

75- ايـن تـسـلـسـل را از كـتـاب (اسماء الصحابة الرواة و ما لكل واحد منهم من العدد) ابن حزم
اندلسى برگرفته , اما تعداد روايات هر كدام در مساءله وضو را خود جسته ايم .

76- حـديـث او دربـاره انـدازه زيـنت مؤمن و نيز چگونگى وضو را در فصل وضو در كتاب و لغت
خواهيدخواند.

77- آن گـونـه كـه عـمـر بن خطاب با صبيع بن عسل حنظلى عراقى چنين برخورد كرد.

ر.

ك :
الاصابة : 165,سنن دارمى : 146, البدع : ابن وضاح : 69, حقيقة البدعة غامدى : 1, 114.

78- آن سان كه ابن عباس در برخورد با خوارج از اين شيوه بهره جست .

ر.

ك : البداية و النهاية : 7,
297,جامع بيان العلم و فضله : 2, 126.

79- در اين باره ر.

ك : تاريخ الطبرى : 4, 318 الكاسل فى التاريخ : 3, 137, البداية و النهاية : 7, 173.

80- ر.

ك : انساب الاشراف : 5, 48و41, شرح ابن ابى الحديد: 3, 47,49,50.

81- انساب الاشراف : 5, 55.

82- تاريخ الطبرى : 4, 398, الكامل التاريخ : 3, 181, البداية والنهاية : 7, 224, المنتظم : 4, 338.

83- آن سان كه بر كبوتر پرانها سخت گرفت , در اين باره ر.

ك : تاريخ الطبرى : 4, 398, الكامل فى
التاريخ :3, 181, البداية والنهاية : 7, 224, المنتظم : 4, 338.

84- تاريخ طبرى 4: 400.

85- ازاين درمى يابيم كه خليفه ـ بر خلاف آنچه انتظار بود ـ عامه مردم را به يارى خويش نخواند,
بـلكه اندك كسانى را به يارى طلبيد كه مى توانستند بذر اين انديشه جديد را بپاشند و آن را يارى
دهند.

اين هم روشن است كه گواه آوردن شمارى اندك با گواه آوردن در حضور همه مردمان و
به يارى طلبيدن جمعى محدود با به يارى طلبيدن همه مردم متفاوت است .

86- بـلكه حتى هيچ واكنشى هم از اين گروه در برابر آنان كه وضويى به شيوه ديگر داشتند نقل
نشده است .

87- كنزالعمال : 9, 441 / 26883, به نقل از سنن دار قطنى : 1, 85 /9.

88- سنن بيهقى : 1, 62و63.

89- در حاشيه صحيح مسلم : (1, 270) آمده است ... المقاعد: گفته شده مقاعد دكانهاى عثمان
است .

گفته شده پله است , و گفته شده جايى است در نزديك مسجد كه در آنجا براى رسيدگى
به كارهاى مردم ووضو و همانند آن مى نشست .

90- سنن دار قطنى : 1, 91/
4 91- سنن دارقطنى : 1, 93 /
8 92- كنزالعمال : 9, 441 / 26883, سنن دارقطنى : 1, 85 / 9.

93- كنز العمال : 9, 441/26883, سنن دارقطنى : 1, 85/
9 94- كنز العمال : 9, 424 /
26800 95- كنز العمال : 9, 424 / 26802.

96- همان : 9, 442 / 26885 و 26887.

97- كنز العمال : 9, 436 /
26863 98- همان : 9, 439/
26872 99- همان : 9, 442 / 26886.

100- بـرخى از روايتهاى حاكى از اين مساءله كه در صحاح و مسانيد آمده و اغلب آنها هم از طريق
حـمـران است پيشتر گذشت .

از آن جمله است روايتهاى كنز العمال : 9, 436 / 26863 و 9: 442 /
26886.

101- نـهج البلاغه : خ 159, البداية و النهاية : 7, 175, انساب الاشراف : 5, 60, الكامل فى التاريخ : 3,
151,المنتظم : 5, 45.

102- تاريخ طبرى :4, 336.

103- انساب الاشراف : 5, 30 و 35, شرح ابن ابى الحديد: 3, 17, الطبقات الكبرى : 3, 64.

104- شرح ابن ابى الحديد: 1, 199و200.

105- تاريخ طبرى : 4, 405.

106- مروج الذهب : 2, 333.

107- براى نمونه ر.

ك : الفتنة الكبرى : 1, 147.

108- اقـطـاع به معناى مطلق واگذارى اراضى بدون مالك و يااباحه تصرف در اين گونه اراضى
است كه گاه ملكيت را نيز در پى مى آورد و به معناى تمليك است و گاه ملكيت در پى نمى آورد
و صرفا به معناى اباحه است ـ م .

109- تاريخ المدينه : 3,

1019 - 1023.

110- تاريخ طبرى : 4, 365.

111- همان : 4, 557.

112- الكامل فى التاريخ : 3, 167.

113- تاريخ طبرى : 4, 283.

114- كامل ابن اثير: 3,

113 - 114.

115- در انـسـاب الاشـراف : (5, 37) آمده است كه گوينده اين سخن عتاب بن علاق بود, نه ابن
مسعود.

116- ر.

ك : انساب الاشراف : 5, 34 ,الامامة و السباسة : 1, 37, تاريخ طبرى : 4, 276, صحيح مسلم :
3,1331/38.

117- انـسـاب الاشـراف : 5, 25, 28, 40, تـاريـخ طـبرى : 4, 322 و 323, شرح ابن ابى الحديد: 3,
21و35,الكامل فى التاريخ : 3,

137 -141.

118- انساب الاشراف : 5, 39, المنتظم : 5, 7 و 8.

119- المصنف : 2, 48 / 3.

120- المصنف : 2, 48 / 4.

121- انساب الاشراف : 5, 39, تاريخ طبرى : 4, 268.

122- انساب الاشراف : 5, 39.

123- تاريخ طبرى : 4, 267.

124- المعارف : 112.

125- انساب الاشراف : 5, 25, الامامة و السياسه : 1, 35.

126- انساب الاشراف : 5, 29.

127- الفتوح ابن اعثم و كتاب الملاحم و الفتن بحارالانوار.

128- دو مـنـبـع پـيشين در الامامة و السياسة : (1, 40) چنين آمده است : طلحه در پاسخ عثمان
هنگامى كه ازنو گواهى خواست گفت : زيرا تو تغيير داده اى و ديگرگون كرده اى .

129- شرح ابن ابى الحديد: 9, 36 .

130- انساب الاشراف : 5, 36.

131- انساب الاشراف : 5, 36 , شرح ابن ابى الحديد: 3, 42 حلية الاولياء: 1, 138, با تفاوتى اندك .

132- وقعة صفين : 319.

133- وقعة صفين : 338, شرح ابن ابى الحديد: 8, 22.

134- انساب الاشراف : 5, 59.

135- الامامة و السياسة : 1, 48.

136- تاريخ طبرى : 5, 43 به نقل از وقعه صفين .

137- انساب الاشراف : 5, 46, الفتوح : 1, 40.

138- انساب الاشراف : 5, 45, الامامة و السياسة : 1, 38.

139- انساب الاشراف : 5, 48, شرح ابن ابى الحديد: 3, 49, الفتوح : 1, 64.

140- انساب الاشراف : 5, 48.

141- المختصر فى اخبار البشر: 1, 172.

142- شرح ابن ابى الحديد: 3, 9.

143- نعثل مردى يهودى بود با ريشى بلند كه در مدينه مى زيست .

144- او مى گفت : نعثل را بكشيد كه كافر شده است .

ر.

ك : الفتوح : 1, 64.

145- الـطـبـقـات الـكـبرى : 3, 73 , البداية و النهاية : 7, 193 , الكامل : 3, 178 , انساب الاشراف :
5,82و92و98 , شرح ابن ابى الحديد: 2, 157 , الامامة و السياسة : 1, 44 , نزديك به همين مضمون .

146- انساب الاشراف : 5, 42.

147- انساب الاشراف : 5, 53, شرح ابن ابى الحديد: 3, 55.

148- شرح ابن ابى الحديد: 1, 196.

149- تاريخ طبرى : 4, 230.

150- انساب الاشراف : 5, 57, الفتوح : 1, 6.

151- انعام /151.

152- مائده / 32.

153- نساء/93.

154- تاريخ طبرى : 4, 339.

155- همان : 4, 267.

156- همان : 4, 273.

157- همان : 4, 273.

158- همان : 4, 245.

159- همان 4 : 274.

160- همان : 4, 251, الكامل فى التاريخ : 3, 87, المنتظم : 4, 360.

161- به جلد پنجم انساب الاشراف رجوع كنيد.

162- تاريخ طبرى : 4, 268.

163- حلية الاولياء 1 : 57.

164- سنن دارمى : 1, 176, سنن بيهقى : 1, 53 , 56 و 58.

165- صحيح بخارى : 1, 51.

166- در ايـن روايت عبارت توضاء مثل وضوئى و در صحيح بخارى : (1, 51) توضاء نحو وضوئى
آمده است .

167- در ايـن روايـت عبارت من توضاء مثل وضوئى و در صحيح بخارى : (1, 51) عبارت توضاء
نحووضوئى آمده است .

168- سنن ابى داوود: 1, 106 , سنن بيهقى : 1, 48 , سنن نسائى : 1, 64.

169- سنن نسائى : 1, 65 , سنن بيهقى : 1, 48.

170- سنن بيهقى : 1, 47.

171- صحيح مسلم : 1, 205 , سنن بيهقى : 1, 68.

172- سنن دار قطنى : 1, 83/14 , صحيح مسلم : 1, 205.

173- صحيح مسلم : 1, 207.

174- سنن بيهقى 1 : 79 , سنن ابى داوود 1 : 33/135.

175- سنن ابن ماجه : 1, 146/422.

176- الفتوح : 1, 11 , شرح ابن ابى الحديد: 3, 57.

177- الكامل : 3, 104 , البداية و النهاية : 7, 228.

178- سنن بيهقى : 3, 144 , البداية و النهاية : 7, 228.

179- همين دو ماءخذ.

180- الطبقات : 4, 227 , انساب الاشراف : 5, 56.

181- در انـسـاب الاشـراف : 5, 57 و شـرح ابـن ابى الحديد: 3, 28, آمده است كه عبدالرحمن بن
عـوف وصيت كرده بود پس از مرگ عثمان بر او نماز نخواند.

از همين روى نيز زبير يا سعد بن ابى
وقاص بر وى نماز خواندند.

او پيشتر هنگامى كه برساخته هاى پياپى عثمان را ديده بود سوگند ياد
كـرده بـود كه هرگز باعثمان سخن نگويد.

ابن مسعود نيز چنين وصيتى كرد.

ر.

ك : شرح ابن ابى
الحديد: 3, 42.

182- تاريخ المدينة المنورة : 3, 1052.

183- انساب الاشراف : 5, 36.

184- همان : 5, 90.

185- شرح ابن ابى الحديد: 3, 27 و 28, انساب الاشراف : 5, 57.

186- شرح ابن ابى الحديد: 3, 28.

187- تاريخ طبرى : 4, 367 , الكامل فى التاريخ : 3, 168.

188- مائده /44.

189- شرح ابن ابى الحديد: 3, 51.

190- اين حديث پيشتر گذشت .

191- ر.

ك : زاد المعاد, باب صلاته فى السفر.

ابن حجر گفته است : عثمان و عايشه براى كار خود
توجيهى بيان داشته اند كه ديگر صحابه در آن با ايشان مخالفت كرده اند.

192- كنز العمال : 8, 238/22720.

193- الموطاء: 1, 402/201.

194- سنن بيهقى : 3, 144.

195- ر.

ك : كنز العمال : 8, 238/2272.

196- ر.

ك : المحل : 4, 270 , صحيح مسلم : 1, 482/17.

197- ر.

ك : سنن بيهقى : 3, 135 , احكام القران جصاص : 2, 254.

198- ر.

ك : صحيح بخارى : 2, 53 , صحيح مسلم : 1, 481/15 , مسند احمد: 3, 190 , سنن بيهقى :
3, 136و 145 , مجمع الزوائد: 2, 155.

199- ر.

ك : مسند احمد: 3, 159 , مجمع الزوائد: 2, 155.

200- ر.

ك : الموطاء: 1, 402/201.

201- ر.

ك : مجمع الزوائد: 2, 154.

202- فتح البارى : 2, 456.

203- تاريخ طبرى : 4, 267 , وقايع سال 29 , المنتظم : 5, 5.

204- ر.

ك : سنن بيهقى : 3, 144 , الكامل فى التاريخ : 3, 104 , تاريخ طبرى : 4, 268.

205- الطبقات الكبرى : 5, 15 , انساب الاشراف : 5, 24.

206- سنن بيهقى : 8, 61 , الطبقات الكبرى : 5, 16 , تاريخ طبرى : 4, 239.

207- سنن بيهقى : 8, 61 و 62 , الطبقات الكبرى : 5,

15 -17 , تاريخ طبرى : 4, 239.

208- سنن بيهقى : 8, 61 , شرح ابن ابى الحديد: 3, 60.

209- انساب الاشراف : 5, 24 , الطبقات الكبرى : 5, 17 , تاريخ طبرى : 4, 239 , الكامل فى التاريخ :
3, 75, در كـتـاب انـساب الاشراف آمده است : على (ع ) گفت : اين فاسق را قصاص كن كه كارى
گران كرده است , اومسلمانى بيگناه را به قتل رسانده است .

210- تاريخ يعقوبى : 2, 163 و 164.

211- تاريخ طبرى : 4, 239 , الكامل فى التاريخ : 3, 75.

212- الطبقات الكبرى : 5, 16 , تاريخ طبرى : 4, 239.

213- الطبقات الكبرى : 5, 16 و 17 , به نقل از مطلب بن عبداللّه بن حنطب .

214- الطبقات الكبرى : 5, 17 , به نقل از زهرى .

در اين كتاب مى خوانيم : نظر مهاجران و انصار بر
يك چيزقرار گرفت : عثمان را به قتل او ترغيب كنند.

215- الطبقات الكبرى : 5 : 15 , در اينجا مى خوانيم : مهاجران و انصار گرد آمدند و كردار عبيداللّه
يـعـنـى قـتـل آنـان [مـتـهـمان به قتل عمر] را كارى گران دانستند و بر او سخت تاختند و او را
نكوهيدند.

216- تاريخ يعقوبى : 2, 163 , الطبقات الكبرى : 5, 17 , شرح ابن ابى الحديد: 3, 60.

217- انساب الاشراف : 5, 33 به نقل از واقدى .

218- انـساب الاشراف : 5,

33 - 35.

بلاذرى خبر اين مخالفت را به چند طريق نقل و روايت كرده
است .

219- همان .

220- همان , به نقل از ابى اسحاق و واقدى .

221- تاريخ طبرى : 4, 274 , سيره حلبى : 2, 284 , الكامل فى التاريخ : 3, 106 , تاريخ الخلفاء: 154.

222- انساب الاشراف : 5, 34 , به نقل از ابو مخنف و ديگران .

223- همان .

224- تاريخ طبرى : 4, 240 , الكامل فى التاريخ : 3, 76.

225- الكامل فى التاريخ : 3, 106 , تاريخ طبرى : 4, 277.

226- الام : 7, 321 , سنن بيهقى : 8, 33.

227- نبايد مسلمانى را به قصاص كافرى كشت .

228- نـيل الاوطار: 7, 151 , در اين كتاب آمده است : آنچه ازعمر براى ما روايت شده اين است كه
وى درمساءله اى همانند اين , چنين نوشت كه قاتل را به قصاص مقتول بكشند, اما پس از آن نامه اى
ديگرفرستادو در آن نوشت : او را نكشيد, بلكه او را به زندان افكنيد.

229- صـحيح بخارى : 9, 16 سنن دارمى : 2, 190 , سنن ابن ماجه : 2, 887/2658 , سنن نسائى : 8,
23 ,سنن بيهقى : 8, 28.

230- مـسـنـد احـمـد: 1, 119 و 122 , سنن ابى داوود: 4, 180/4530 , سنن نسائى : 8, 24 , احكام
القرآن : 1,65, نيل الاوطار: 7, 150.

231- سنن بيهقى : 8, 29 , مسند احمد: 1, 122.

232- سنن بيهقى : 8, 30.

233- سنن ابن ماجه : 2, 888/26660.

234- سـنـن ابى داوود: 4, 181/4531 , مسند احمد: 2, 211 , سنن ترمذى : 2, 433/1434 , سنن
ابن ماجه :2, 887/2659 , احكام القرآن جصاص : 1, 142 , نيل الاوطار: 7, 150.

235- احكام القرآن جصاص : 1, 142.

236- الام : 7, 322 , سنن بيهقى : 8, 29.

237- فتح البارى : 2, 361 , نيل الاوطار: 3, 362 , تاريخ الخلفاء: 164 و 165 , محاضرة الاوائل : 145.

238- الـمـوطـاء: 1, 179 ذيل حديث 5, مصنف ابن ابى شيبه : 2, 48/6 , تاريخ يعقوبى : 2, 162 , دو
منبع اخير خطبه عثمان را نيز روايت كرده اند.

239- صـحيح بخارى : 2, 32 , صحيح مسلم : 2, 602/1 و 2 , سنن ابى داوود: 1, 297 / 1142 , سنن
ابن ماجه : 1,406/1273 , سنن نسائى : 3, 184 , سنن بيهقى : 3, 296.

240- صـحـيـح بـخـارى : 2, 23 , صـحيح مسلم : 2, 605/8 , مسند احمد: 2, 38 , سنن ابن ماجه :
1,407/1276 , سنن ترمذى : 2, 21/529 , سنن نسائى : 3, 183 , سنن بيهقى : 3, 296 , الام : 1, 245 ,
در ايـن كـتاب آمده است : از عبداللّه بن عمر روايت شده است كه پيامبر, ابوبكر و عمر در عيدهاى
قربان و فطر پيش از خطبه نماز مى گزاردند.

پس شافعى روايت كرده است كه معاويه خطبه را بر
نماز پيش انداخت .

241- سنن ابن ماجه : 1, 406/1275 و 409/1288 , سنن بيهقى : 3, 296 و 297 , المدونة الكبرى : 1,
169, صحيح بخارى : 2, 32.

242- صـحـيـح بخارى : 2, 22 , صحيح مسلم : 2, 603/403 , سنن ابى داوود: 1, 297/1141 , سنن
نسائى :3, 186, سنن بيهقى : 2, 296 و 298.

243- المدونه الكبرى : 1, 169.

244- سـنـن ابـن ماجه : 1, 410/1290 , سنن ابى داوود: 1, 300/1155 , سنن نسائى : 3, 185 ,سنن
بيهقى :3, 301.

245- صحيح بخارى : 2, 33 , سنن نسائى : 3, 185.

246- تاريخ طبرى : 5, 43 , به نقل از وقعة صفين .

247- وقعة صفين : 338 و 339 , شرح ابن ابى الحديد: 8, 22.

248- وقعة صفين : 319 , طبرى و ابن اثير از همين كتاب نقل كرده اند.

249- كنز العمال : 9, 447/26907 , و همانند آن در صفحه 439 / حديث 26876 از ابى نضر, اما در
ايـنـجا باعبارت : فتوضاء ثلاثا ثم قال : انشدكم (پس سه بار وضو گرفت و آنگاه گفت : شما را به
خدا سوگندمى دهم ...).
250- سنن نسائى : 1, 69 و 70.

251- در گفتارهاى آينده با وضع اين گونه كسان آشنايى خواهيد يافت .

252- سنن ابى داوود: 1, 29 / 117 , كنز العمال : 9, 459/26967 با قدرى تفاوت .

253- در گفتارهاى آينده اثر حكومتهاى اموى و عباسى در گستراندن جعل و تحريف در حديث
را بررسى خواهيم كرد.

254- در آينده با نامهاى اين كسان آشنا خواهيد شد.

255- سنن بيهقى : 1, 75 , كنز العمال : 9, 456/26949.

256- هـمـان كـه مـا بـه ايـن وضـوى كسى است كه در دين نوساخته اى به ميان نياورده است
ترجمه اش كرديم ... ـ م .

257- به تفسير طبرى ذيل آيه وضو, و نيز به رساله شيخ مفيد و رساله كراجكى در اين باره رجوع
كنيد.

258- الوضوء فى الكتاب و السنة : 40 , به نقل از مسند احمد: 1, 108 و 158.

259- مسند احمد: 1, 158 , كنز العمال : 9, 448/26908.

260- مـشاهده مى شود كه امام در پاسخ پرسش مردى كه حقيقت وضو را پرسيد, چنين سخن بر
زبـان آورده است نه آن كه همانند خليفه سوم بى هيچ پرسشى رو به حمران كند و بگويد: كسانى
دربـاره وضـو احاديثى ازپيامبر نقل مى كنند كه نمى دانم چيست , يا به ابن داره پيشنهاد كند كه
وضـوى رسـول خـدا(ص ) را به او نشان دهد يا آن كه در باب الدرب و در نشستنگاهها بنشيند و
صحابه را بخواند و در حضور آنان وضو بگيرد.

261- نجم / 3 و 4.

262- نساء/ 105.

263- المصنف : 1, 30/6 , سنن ابى داوود: 1, 42/164 , و همچنين در كنز العمال .

264- تاءويل مختلف الحديث : 1, 56.

265- سنن ابى داوود: 1, 42/164.

266- كنز العمال : 9, 442/26887 , از بغوى در مسند عثمان .

267- همان : 9, 442/26885 , سنن دار قطنى : 1, 92/5.

268- نساء/ 86.

269- در متن عربى روايت عبارت مسح يده و ذراعيه و وجهه و راءسه و رجليه آمده و در روايتى
هـم كـه در چند سطر بعد خواهيد خواند عبارت فمسح بوجهه و ذراعيه آمده است .

در هر دوى
اينها مقصود ازمسح براى دست و صورت شستن است , چرا كه همه مسلمانان بر وجوب شستن اين
اعضاء اجماع دارنداما در مورد سر و پا واژه مسح بر همان معناى اصلى خود باقى مى ماند.

270- مسند احمد: 1, 139.

در تفسير ابن كثير: (2, 45) عبارتى نزديك به اين عبارت و در بخارى
نيزبخشى از آن آمده است .

271- سنن بيهقى : 1, 75 , مسند احمد: 1, 123.

272- مسند احمد: 1, 144.

273- مسند احمد: 1, 153 , سنن بيهقى : 1, 75.

274- مسند احمد: 1, 102.

275- مـتـرجـم بـراى واژه احـداث نوساخته هاى دينى و براى مشتقات آن برابر نهاده به ميان
آوردن نوساخته هايى در دين را به كار گرفته است .

276- معجم مقاييس اللغة : 2, 36.

277- الصحاح : 1, 278.

278- )تاج العروس : 5,

206 - در همين كتاب آمده است : اءحدثه , يعنى چيزى را آغاز كرد يا بدعت
نهاد.

279- العين : 3, 177.

280- القاموس : 1, 170.

281- التكملة و الذيل صاغانى : 1, 357.

282- غريب الحديث ابن جوزى : 1, 195 و 196.

283- النهاية : 1, 351.

284- مـعـانـى الاخـبـار: 248/1 , و به نقل از آن در وسائل الشيعه : 1, 440 / ابواب وضوء: باب 31,
حديث 25.

285- الكافى : 3, 27/8 ,به نقل از آن در وسائل الشيعه : 1, 437, ابواب وضوء باب 31, حديث 8.

286- به نمونه هايى از اين نقش آفرينى در بخش دوم كتاب آگاهى خواهيد يافت .

287- الغارات : 1, 244.

288- الامالى (در مجموعه مصنفات شيخ مفيد: 13, 276).
289- امالى طوسى : 29.

290- مستدرك الوسائل : 1, 306.

291- بحار الانوار: 77, 266.

292- همان : 77, 334.

293- سال وفات شيخ مفيد 413 و سال درگذشت شيخ طوسى 460 ه .

ق است .

294- الفهرست : 313 , مقاله ششم , فن پنجم .

295- رجال طوسى : 451 / 73.

296- الفهرست طوسى : 4 / 7.

297- الجرح و التعديل : 2, 127/394.

298- ذكر اخبار اصفهان : 1, 187.

299- الانساب : 1, 511.

300- ميزان الاعتدال : 1, 62.

301- تفسير طبرى : 19, 75 , تفسير ابن كثير: 3, 581.

302- رجال نجاشى : 6/
2 303- المراجعات : 306 , مراجعه 110, بخش دوم .

304- ريـاض الـسـالـكـين : 1, 100 , روضات الجنات : 8, 169 , قاموس الرجال : 8, 243 , شرح حال
عبداللّه بن حسن .

305- السنة ما قبل التدوين : 358 , به نقل از تهذيب التهذيب : 2, 104.

306- روضه كافى : 62.

307- الفهرست طوسى : 88 / 369.

308- همان : 92/381.

309- همان : 93/382.

310- همان : 24/62.

311- همان : 96/402.

312- همان : 136/593.

313- همان : 124/552.

314- مسند احمد: 1, 57.

315- مـسـنـد احمد: 1, 67 , اين حديث بر اين فرضيه تاءكيد دارد كه سه بار شستن اعضاى وضو
پيش ازبدعت نهادن شستن پاها و به عنوان زمينه سازى براى آن بدعت گذاشته شده است .

316- كنز العمال : 9, 439/26876.

317- همان : 9, 447/26907.

318- سنن دار قطنى : 1, 85/9 , كنز العمال : 9, 441/26883.

319- بـقره /159: كسانى كه دلايل روشن و هدايت كننده ما را, پس از آن كه در كتاب براى مردم
بيانشان كرده ايم , كتمان مى كنند, آنان را هم خدا لعنت مى كند و هم لعنت كنندگان .

حديث در صحيح مسلم : 1, 206/6 آمده است .

320- سنن نسائى : 1, 92 و 93 , كنز العمال : 9, 295/26074 و 26076.

321- كنز العمال : 9, 298/26088.

322- تفسير القران العظيم : 2, 46.

323- صحيح مسلم : 1, 213/25 , الموطاء: 1, 19/5.

324- كنز العمال : 1, 180/915.

325- مسند احمد: 4, 94 , فتح البارى : 2, 475 , نيل الاوطار: 3, 259 , البدعة : 246.

326- كنز العمال : 8, 238/22720.

327- الدرالمنثور: 2, 137.

328- الموطاء: 2, 538/34.

329- الوسائل فى مسامرة الاوائل : 18.

330- همان : 18 / 94.

331- همان : 18 / 95.

332- فتح البارى : 2, 215.

333- ر.

ك : صـحـيـح بخارى : 1, 209 , صحيح مسلم : 1, 295 / 33, سنن ابى داوود: 1, 221/835 ,
سنن نسائى : 2, 204 , مسند احمد: 4, 428 , 429 و 444.

334- مسند احمد: 4, 432 , الوسائل فى مسامرة الاوائل : 18/93.

335- الام : 1, 108 , التدوين فى اخبار قزوين : 1, 154.

336- الام : 1, 108.

337- سنن نسائى : 5, 253 , سنن بيهقى : 5, 113 , الاعتصام بحبل اللّه المتين : 1, 360.

338- سنن نسائى : 5, 253.

339- المحلى : 7, 135 و 136 , فتح البارى : 3, 419 و 420.

340- صحيح مسلم : 2, 932/270.

341- صحيح بخارى : 5, 174 , اين روايت و روايتهاى بعدى در كتاب الاموال ابو عبيده : (ص 341)
آمده است .

342- سنن نسائى : 7, 131 , سنن ابى داوود: 3, 146/2980.

343- شرح ابن ابى الحديد: 11, 44.

344- همان : 11, 45.

345- البداية و النهاية : 7, 216 , التاريخ الكبير بخارى : 1, 49.

346- صحيح بخارى : 5, 9.

347- در مـتـن روايـتى كه در بالا ترجمه شده عبارت وليت عليكم و در طبقات ابن سعد: (3,
182) عـبـارت ولـيـت امـركـم آمده است .

همچنين ر.

ك : شرح ابن ابى الحديد: 17, 158 , تاريخ
طبرى : 3, 210.

348- تاريخ طبرى : 4, 227.

349- همان : 4, 238.

350- صـحـيـح مـسلم : 4, 1856/9 , مستدرك حاكم : 3, 73 , مسند احمد: 6, 63 , سنن ترمذى :
5,317/3845.

351- الفردوس : 1, 503/2060 , الاصابه : 2, 93.

352- وقعة صفين : 217.

353- همان ص 220.

354- مستدرك حاكم : 4, 479.

355- صحيح مسلم : 4, 2007/88 , مسند احمد: 3, 400.

356- صحيح مسلم : 4, 2006/87.

357- نهج البلاغه : نامه 17.

358- نهج البلاغه : نامه 37.

359- اما گويا دشنام دادن به اميرمؤمنان على (ع ) هيچ گناه نيست ! در اين باره به سخن جاحظ
در رساله اش كه در قسمت پايانى كتاب النزاع و التخاصم مقريزى (ص 94) چاپ شده است بنگريد.

360- ابن عباس در اين باره با عمر گفت و گويى دارد.

ر.

ك : تاريخ طبرى : 4, 223 و 224.

361- صحيح مسلم : 3, 1453/10 , سنن ترمذى : 3, 340/2323.

362- نمل /16 , سليمان وارث داوود شد.

363- النصائح الكافيه : 88.

364- تاريخ طبرى : 5, 254.

365- شرح ابن ابى الحديد: به نقل از موفقيات زبير بن بكار.

366- در فـصل آينده توضيح خواهيم داد كه شيوه على (ع ) يگانه مظهر سنت راستين نبوى بوده
است .

367- صحيفه سجاديه : دعاى 48.

368- آل عمران / 105.

369- كشف الغمه اردبيلى : 2, 98 و 99.

370- نزهة الزاهر: حلوانى , ص 45.

371- اكمال الدين : 324 , باب 31 , حديث 9.

372- الارشاد: 2, 167 , مناقب آل ابى طالب : 4, 206 , به نقل از همين كتاب اخير در بحار الانوار:
46,288, ح 11.

373- سنن نسائى : 5, 253 , سنن بيهقى : 5, 113.

374- النصائح الكافيه : 11.

375- تاريخ المذهب الاسلاميه : 285 و 286.

376- صحيح مسلم : 1, 213/25.

377- الموطاء: 1, 19/5 , شرح معانى الاثار: 1, 38/188.

378- سنن ابن ماجه : 1, 154/452 , المصنف : 1, 23/69.

379- مسند احمد: 6, 112.

380- سنن ابن ماجه : 1, 156/458.

381- اسد الغابة : 3, 193.

382- تفسير طبرى : 6, 82 , تفسير ابن كثير: 2,

44 - ذيل آيه 6 از سوره مائده .

383- الجامع لاحكام القران 6 : 92.

384- الجامع لاحكام القرآن : 6, 92.

385- تفسير ابن كثير: 2, 44.

386- الدر المنثور: 2, 262.

387- تفسير الخازن : 1, 435.

388- غرائب القران و رغائب الفرقان چاپ شده در حاشيه تفسير طبرى , ذيل آيه 6 سوره مائده .

389- در بخش ديگر اين كتاب خواهيد خواند كه وضوى عثمان تنها بر راءى خود او استوار بود, و
حـتـى ايـن نـقـل وى هم كه وضوى رسول خدا(ص ) را ديده است اجتهادى در برابر نص و از آنجا
بـرخـاسـتـه بـود كـه وى هـيـچ تـاءيـيدى از صحابه نديد, بلكه كسانى از مردم در نقل او از زبان
پـيـامبر(ص ) يا درباره فعل پيامبر(ص ) بااو مخالفت داشتند.

آنچه از پيامبر(ص ) در باب وضو نقل
شده ـ حتى بر فرض صحت و صدور ـ نه از باب تشريع براى مسلمانان , بلكه از ويژگيهاى پيامبر و
از تكاليف ويژه او بوده است .

390- كنزالعمال : 9, 459/26965.

391- تفسير فخر رازى : 1, 206.

392- سنن نسائى : 1, 69.

باب صفة الوضوء.

393- مسند احمد: 1, 84 و 118, الجامع الصغير: 2, 642 / 9000, سنن ترمذى : 5, 297 / 3797.

394- المعجم الصغير: 116.

395- بـديـن سـان و بـسـته به اين كه چند واسطه از سند حديث افتاده باشد اين حديث از رسته
احاديث معلق , مرسل و مفصل بيرون نبوده و از اين روى , به اتفاق نظر همگان , در اين جا كه
جاى استدلال فقهى است حجت نيست .

396- تهذيب الكمال : 4, 291.

397- تهذيب الكمال : 4, 292.

398- تهذيب الكمال : 3, 374 , نزديك به همين مضمون در تهذيب ابن عساكر: 4, 77.

399- المعجم الصغير: 32.

400- طبقات ابن سعد: 2, 389 , البداية و النهاية : 9, 341 , تقييد العلم بغدادى : 107.

401- جامع بيان العلم وفضله : 1, 77.

402- حلية الاولياء: 3, 363, البداية والنهاية : 9, 345, الرواية التاريخية : عطوان , 107.

403- الاخـبـار الـموفقيات , زبير بن بكار: 576 و 577, مروج الذهب 3: 454, نصائح الكافية : 116,
شرح ابن ابي الحديد 9: 238.

404- شرح ابن ابي الحديد: 10, 101.

405- مـقـاتـل الـطـالـبيين : 70, البداية والنهاية : 8, 134, شرح ابن ابي الحديد: 16, 46, المعرفة
والرجال : 3,318.

406- الاستيعاب : 4, 1679, الاغانى : 6, 356, مروج الذهب : 2, 343, تاريخ دمشق : 6, 409, شرح ابن
ابي الحديد: 2, 45 و 16: 136 و منابعى ديگر.

407- الـبـدايـة والنهاية 9: 137.

نزديك به همين مضمون در تهذيب ابن عساكر: 4, 72, شرح ابن
ابي الحديد: 15, 242, الكامل فى اللغة والادب : 1, 185.

408- اضواء علماء السنة المحمدية : 260.

409- الذخائر والتحف : رشيد بن زبير, 11.

410- حلية الاولياء: 2, 48.

411- البداية والنهاية : 8, 139.

412- حلية الاولياء: 2, 47.

413- الكامل فى التاريخ : 3, 468.

414- الطبقات الكبرى : 4, 182.

415- همان : 4, 326 و 327.

416- الـطـبـقـات الـكبرى : 4, 327 و 329, حلية الاولياء: 1, 377, الاصابة : 4, 206 و 207, صحيح
بخارى : 9,139.

417- الطبقات الكبرى : 4, 333.

418- همان .

419- الاصابة : 4, 206, حلية الاولياء: 1, 397, صحيح بخارى : 9, 128.

420- حلية الاولياء: 1, 384.

421- الطبقات الكبرى : 4, 326, حلية الاولياء: 1, 379, الاصابة : 4, 209.

422- چونان كه در الاصابة : (4, 210) آمده , وى در همان مقر درگذشت .

423- براى آگاهى بيشتر در اين باره به كتب رجال و تاريخ بنگريد.

424- الطبقات الكبرى : 7, 99 و 100.

425- همان .

426- معجم البلدان : 5, 323.

427- شرح ابن ابى الحديد: 9, 198.

428- مقاتل الطالبيين : 43.

429- شرح ابن ابى الحديد: 4, 64.

430- صحيح بخارى : 1, 61.

431- نهج البلاغة : خطبه 156, شرح ابن ابى الحديد: 9, 189.

432- صحيح مسلم : همراه با شرح نووى , 1, 81, المسترشد, طبرى : 7, 174.

433- صحيح مسلم : همراه با شرح نووى , 1, 83 .

434- اعلام الموقعين : 1, 84, بخارى در صحيح خود و ابن سعد نيز در كتاب الطبقات اين روايت
راآورده اند.