در حسرت تجدد و ترقی نسخه متنی

اگرچه، سير تاريخ نگارى انحصارى دوران معاصر (در سايه ى قدرت ساختار سياسى قاجاريه و دوره پهلوى)، اين گونه القاء مى كرد كه عده اى در پى حفظ وضع ارتجاعى و عقب مانده ايران و عده اى در فكر تغيير و اطلاحات جديد بودند و تحت عنوان جدال تاريخى، متجدد و مرتجع، روشنفكر و عقب مانده، آزاديخواه و مستبد، و عناوينى شبيه به اين و در يك مفهوم كلى تر تحت عنوان مقابله ى «سنت» و «مدرنيته» تاريخ اين دوران را رقم زدند، اما انصاف تاريخى به ما مى آموزد كه اين تقسيم بندى همان القائات ساده انگارانه ى دو طرفه به تاريخ تحولات دوران معاصر مى باشد، معادله اى كه تاثيرات مخرب آن را در انسداد تفكر و تعطيلى عقل نقاد مورد بررسى قرار داديم. پس، شناخت جريان هاى اين دوره، به درك تلقى آنها از مفهوم تجدد و ترقى وابسته است و طبقه بندى آنها به جريان هاى دينى و سكولار، سنت گرا و متجدد، چپ و راست و از اين قبيل يك طبقه بندى «پسينى» است نه «پيشينى»، يعنى ابتدا، طبقه بندى اين جريان ها را در ايران دوره مورد بحث نداريم تا ديدگاه آنها را نسبت به دگرگونى وضع موجود مورد تجزيه و تحليل قرار دهيم و بعد مدعى شويم كه جريان هاى دينى اين گونه اعتقاد داشتند و جريان هاى سكولار آنگونه، بلكه، نقطه عزيمت اين طبقه بندى به نحوه ديدگاه نخبگان فكرى و سياسى و از ديدگاه اين مقاله به نحوه ديدگاه متفكران مسلمان ايران به كيفيت دگرگونى و خاستگاه آن بر مى گردد. دينى و سكولار، سنت گرا و متجدد، چپ و راست، آزاديخواه و مستبد، ارتجاع و ترقى، و همه ى آن مفاهيمى كه به نحوى تاريخ دوران معاصر را تحت سيطره خود قرار داده است زاييده اين تلقى از كيفيت دگرگونى و خاستگاه آن مى باشد ولاجرم، قبل از آن كه يك طبقه بندى عقلى و تاريخى باشد يك طبقه بندى سياسى و ذهنى است، اين مقاله به وجوهات سياسى بودن و ذهنى بودن اين طبقه بندى ها خواهد پرداخت. مى بينيم كه درك تلقى متفكران و كارگزاران عصر قاجارى از مفهوم تجدد و ترقى و خاستگاه آن براى مقايسه ى جريان هاى مورد ادعاى اين مقاله ضرورى است، چون نقطه ى عزيمت طيف بندى هاى فكرى، اجتماعى و سياسى دوران معاصر است و شناخت چالش هاى تاريخ معاصر بدون شناخت اين نقطه ى عزيمت، ابتر خواهد بود.