روشنفكرى و ملى گرايى به مثابه پاى بندى به عناصر اعتقادى هويت ايرانى
از ديگر مفاهيمى كه جريان ملى گرايى در دوران اخير على الخصوص بعد از انقلاب اسلامى مطرح مى كند، تفسير مفهوم مليت به عنصر اعتقادى و ارزش ها و باورهاست. اين شعار، كه امروزه در قالب جريان ملى - مذهى تبليغ مى شود، اگر چه از جنبه ى نظرى فاقد مبانى مشخص و معلوم مى باشد و فقر تفكر فلسفى بر اين جريان حكومت مى كند، اما ارزش ها و مفاهيم اساسى آن را تا حدودى در گذشته و در نسل اول جريان روشنفكرى نيز مى توان جستجو كرد. ميرزا ملكم خان و ميرزا يوسف خان مستشارالدوله و تا حدودى ميرزا آقاخان كرمانى از چهره هاى شاخص ملى گرايى با تكيه به عناصر اعتقادى هويت ايرانى هستند. اگر چه آثار و افكار چهره هاى مذكور را حتى مى توان در جريان قبلى نيز مورد تجزيه و تحليل كرد، اما گويى ملكم خان بعد از يك دوره شعار ملى گرايى با حذف كليه ى عناصر مليت ايرانى متوجه شد كه با توجه به عمق نفوذ مذهب در جامعه ى ايرانى و عجين شدن دين با مليت ايرانى اين شعار سرانجامِ مفيدى نخواهد يافت. بنابراين در نوشته هاى دوره پختگى ملكم خان ملاحظه مى كنيم كه مفهوم مليت و تجدد به صورت علنى در تضاد با يكديگر تعريف نمى شود. ملكم خان تلاش مى كند كه اصول پروژه تجدد خود را تأويل به ظاهر و باطن دين كند. او در رساله نداى عدالت به مجلس وزراى ايران مى نويسد:
لطفا منتظر باشید ...
