در حسرت تجدد و ترقی نسخه متنی

بنابراين تأويل ظاهر و باطن تجدد به دين و اسلام از خصلت هايى است كه روشنفكرى در سير تاريخى خود از آن غفلت ننموده است. رساله يك كلمه ى ميرزا يوسف خان مستشارالدوله كه از نسل اول جريان تجددطلبان ملى گرا هست نيز متوجه اين نقص تاريخى است او در سراسر رساله ى يك كلمه به دنبال تطبيق اصول قوانين فرانسه با احكام اسلامى و شايد از اولين روشنفكرانى باشد كه حقوق اساسى فرانسه را با قرآن و سنت تطبيق كرده است. ميرزا يوسف خان در رساله ى يك كلمه دقيقاً به اين معنا پرداخته است و مى نويسد: «حال اگر به مشتملات كودهاى فرانسه و ساير دول متمدنه عطف نظر كنيد، خواهيد ديد كه تداول افكار امم و تجارب اقوام عالم چگونه مصدق شريعت اسلام اتفاق افتاده و خواهيد فهميد كه آنچه قانون خوب در فرنگستان هست و ملل آنجا به واسطه ى عمل كردن به آنها، خود را به اعلى درجه ى ترقى رسانيده اند. پيغمبر شما هزار و دويست و هشتاد سال قبل از اين براى ملت اسلام معين و برقرار فرموده. پس... چندى اوقات خود را به تحقيق اصول قوانين فرانسه صرف كرده، بعد از تدقيق و تعمق، همه ى آنها را به مصداق «لارطب و لايابس الا فى كتاب مبين (انعام آيه ى 59) با قرآن مجيد مطابق يافتم. زهى شرع مبين كه بعد از تجربه هاى هزار و دويست و هشتاد سال بيهوده نگشته؛ و زهى حبل متين كه پس از ترقى علوم و (تقدم فنون) فرسوده نشده.» بى ترديد جريان روشنفكرى در چنين تأويلى به دنبال اثبات عناصر مدرن در دين نيست، زيرا از اساس اعتقادى به دين ندارد. اما مى داند كه، با توجه به اتحاد عينى دين و مليت با فرهنگ ايرانى، اجراى اهدافِ سياستِ غربى كردن مليت ايران بدون مساعدت دين و علماى دينى ميسر نيست. ملكم خان در رساله ى نوم و يقظه پيروان انديشه ى تجدد غربى را متوجه اين مهم مى كند: «ملاحظه ى فناتيك اهل مملكت لازم است براى پيشرفت اين امر عظيم جوانان فرزانه و دانشمندى مى بايست كه از علوم مذهبيه ى ما و قوانين فرانسه و غيره و وضع ترقى آنها استحضار كامل داشته باشند.»