در حسرت تجدد و ترقی نسخه متنی

بنابراين، در تجددطلبى تقليدى آخوندزاده دو مرحله از سه مرحله ى فرآيند تجددطلبى اروپا حضور دارد، يعنى بازگشت به اصالتهاى دولتهاى پادشاهى در عهد باستان و بازگشت به اصالتهاى پروتستانى دين، آخوندزاده تلاش مى كند از تجربه هاى تاريخى اين دو مرحله در نوزايى و تجدد ايران استفاده كند. مكتوبات كمال الدوله نقطه مركزى آثار آخوندزاده در تجددطلبى به مثابه بازگشت! اصول اوليه و اصالتهاى ايران باستان و پروتستانيسم اسلامى است. همه ى اهتمام آخوندزاده در مكتوب اول اين اثر (كه مدعى است در رمضان سال 1280 ق نوشته است). اثبات تضاد بين عهد باستان با عهد اسلامى ايران و عدم تضاد آن با دوران جديد مى باشد، يعنى همان روشى كه متفكران رنسانس اروپا در اثبات عدم تضاد فرهنگ باستان اروپا با فرهنگ مدرن به كار گرفتند. نزاع بين تجددطلبان و ترقى خواهان با همه ى آن چيزهايى كه در ايران دوره اسلامى وجود دارد و مرثيه سرايى پيرامون عظمت، شكوه، رفاه، آزادى، امنيت و عدالت دوران باستان آغاز يك دوره ادبيات نوستالوژيكى است كه تجددطلبى و ترقى خواهى مقلدانه، از آخوندزاده تا پايان دوره پهلوى به شدت در آثار و نوشته هاى خود دنبال مى كند. آخوندزاده در مكتوبات كمال الدوله و در الفباى جديد و مكتوبات، عصر طلايى ايران باستان را، بر مبناى مفهومى به نام «پيمان فرهنگ» به گونه اى تفسير مى كند كه در اين عصر طلايى عدالتِ مالياتى، كنترل شاه بر كارگزاران و نظارت بر اعمال آنها براى جلوگيرى از ظلم به مردم، عدم تعدى بر مردم، رضايت مطلق مردم از حكومت، منع كشتار و قتل رعايا، تأسيس بيمارستانها، حمايت از مستمندان، نبود فقر در ايران، مشورت شاه با نديمان خردمند در حل مشكلات كشور، آگاهى موبدان از جميع علوم، تواريخ و احكام «پيمان فرهنگ» و كمك به شاه در حل مشكلات مردم، طعام خوردن پادشاه با رعايا در يك سفره، عدالت، امنيت و آسايش بر سراسر اركان حكومت و كشور سايه ى مهر و محبت گسترانيده است.