اندیشه سیاسی محقق کرکی نسخه متنی

‌
فضل‏اللّه، خود از مريدان شيخ بود و به او ارادت بسيار داشت1. در طريقه شيخ صفى ـ برخلاف بسيارى از فرقه‏هاى صوفى موجود ـ بر ظواهر شريعت و اجراى فرايض مذهبى تأكيد مىشد و همين امر او را در نزد فقيهان محترم مىداشت2. به هر حال محبوبيت و نفوذ شيخ زمينه را براى فعاليت‏هاى سياسى اخلافش فراهم آورد. بعد از شيخ، رهبرى خانقاه صفوى به پسرش صدرالدين منتقل شد و در نسل وى باقى ماند. خانقاه صفويان هر روز گسترده‏تر مىشد و به تدريج تشكيلات وسيعى را در برمىگرفت. شبكه تبليغاتى صفويان از آسياى صغير تا ماوراءالنهر گسترده شده بود3. رابطانى به نام «خليفه»، بين مريدان و مرشد ارتباط برقرار مىكردند. مرشد از طريق اين خلفا هميشه با مريدان در ارتباط بود و اوامرش در مدت كوتاهى به مريدان ابلاغ مىشد. با اين حال تا زمان شيخ جنيد تلاش علنى براى به دست گرفتن قدرت سياسى صورت نگرفت و ظاهراً شيوخ صفوى به نفوذ گسترده معنوى خود قانع بودند. واقعه مهمى كه در فاصله زمانى شيخ صفى تا شيخ جنيد روى داد، گرايش شيوخ صفوى به تشيّع بود كه ظاهراً از زمان خواجه على سياه‏پوش آغاز شده است. قبل از اين از تشيّع صفويان اطلاع دقيقى در دست نيست4.

1. والتر هينتس، تشكيل دولت ملى در ايران، ترجمه كيكاووس جهاندارى، ص 3.

2. منوچهر پارسا دوست، شاه اسماعيل اوّل، ص 121.

3. والتر هينتس، همان، ص 5.

4. در مورد تشيّع و سيادت اجداد صفويان ترديدهايى وجود دارد. حمد اللّه مستوفى در نزهة القلوب شيخ صفى و مردم اردبيل را سنى شافعى مىخواند و اين مستندِ عده‏اى از محققان براى نفى تشيّع صفويان شده است، قديمىترين سند در مورد سيادت اين خاندان، صفوة الصفا اثر ابن بزّاز است كه چندى بعد از مرگ شيخ صفى نوشته شده است، ولى چون در دوره صفويه بازنويسى و تصحيح شده، قابل اعتماد نمىباشد. مخالفان شاه اسماعيل در نامه‏هاى خود از اين‏كه وى دين آبا و اجدادى خود را ترك گفته، سخن گفته‏اند اما در نفى سيادت اين خاندان به صراحت سخن به ميان نياورده‏اند. پطروشفسكى، دوستى شيخ صدرالدين و شيخ قاسم انوار از شيعيان مشهور را مؤيدى بر شيعه بودن صفويه مىداند و احتمال مىدهد كه صفويان قبل از جنيد تقيه مىكرده‏اند كه البته اين امر با آزادى و تساهل مذهبى عصر ايلخانى و تيمورى مناسبتى ندارد؛ به ويژه اين‏كه قره قويونلوها نيز معروف به تشيّع هستند. وقتى درباره مذهب از شيخ صفى پرسيده بودند، او گفته بود كه ما بر مذاهب ائمه (اربعه) هستيم و مىگويند او رأى مختار در ميان مذاهب را برمىگزيد. براى اطلاع بيش‏تر در اين مورد رجوع كنيد به: احمد كسروى، شيخ صفى و تبارش؛ پطروشفسكى، اسلام در ايران، فصل سيزده؛ ادوارد براون، تاريخ ادبيات ايران، ج 4.