تفسیر هدایت جلد 15

كند رشد مى‏كند و ميوه مى‏دهد، و اگر به حال خود رهايش كند پژمرده و خشك مى‏شود، ايمان نيز اگر انسان از عوامل آن نگهدارى و نگهبانى كند عميق و ريشه‏دار مى‏شود و رشد مى‏كند و نتيجه مى‏دهد و گرنه نورش نهان مى‏شود و به كاستى مى‏گرايد.

ياد خدا و رسالت او دو وسيله رشد و نموّ ايمان در نفس هستند، در صورتى كه پرده‏ها و موانع از آن بر كنار رود و خود خشوع و سرسپارى كند. امّا اگر سخت دلى و قساوت ورزد و دل گچين و آهكين شود ذكر و ياد كرد آن را سودى ندارد، چنان كه درخت خشك را آب گوارا سودى ندهد (و تازه نكند). و از اين روست كه خداوند مؤمنان را از سخت دلى و قساوت قلب بر حذر مى‏دارد و آنان را به سبب سرنسپردن و تسليمشان به ذكر و ياد كرد خود و خشوع نسبت به حق مورد عتاب قرار مى‏دهد و گويد:

«أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ وَ ما نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ- آيا آنان را كه ايمان آوردند، وقت آن نرسيده است كه دلهايشان در برابر ياد خدا و آنچه از حق نازل شده است، سرسپارد و خاشع شود؟» ابن مسعود گفت: ميان اسلام آوردن ما و نزول اين آيه جز چهار سال فاصله نيفتاده بود، و مؤمنان به عتاب و بازخواست از يكديگر شروع كردند، و گفته‏اند:

براستى، خداوند دلهاى مؤمنان را دستخوش مرور زمان (و رخوت در ايمان) يافت و از اين رو در رأس سيزدهمين سال نزول قرآن با اين آيه آنان را مورد عتاب قرار داد (از ابن عباس)، و گفته‏اند: چون صحابيان در مكه مى‏زيستند تنگدست بودند و چون مهاجرت كردند و جاى حاصلخيز و نعمت يافتند از حالى كه داشتند دگرگون گشتند و دلهايشان سخت شد، در حالى كه واجب مى‏آمد به سبب طول صحبت و آشنايى با قرآن به ايمان و يقين و پاكدلى خود بيفزايند (از محمد بن سعد). اين گفته‏ها با وجود تفاوت در يك نكته مشترك است و آن اين كه اين آيه براى آن نازل شد تا تحوّلى منفى را كه در زندگى امّت پديد آمده بود چاره كند، و اين عنايت و توجّه خداوند را از خلال وحى او به بناى جامعه‏اى با ايمان و رهنمايى آن به حركت به سوى حق و هدفهاى والا نشان مى‏دهد. ولى خداوند درمان و چاره را از