عقل و شعور، ملاك فضيلت انسان و تكليف اوست. حساب و كتاب و مؤاخذه هم بر مبناى عقل انجام مىگيرد و آنانكه فاقد عقلند، تكليف و در نتيجه كيفر و پاداش ندارند.در بعضى روايات، عقل، اولين مخلوق خدا دانسته شده و عبوديت واقعى را برخاسته از عقل مىداند. و در كتب حديث، بحث از عقل، مقدم بر مباحث ديگر آمده است.(80)در اسلام آنچه سبب تضعيف عقل شود (مثل مشروبات الكلى) ممنوع است و به هر چه كه سبب افزايش عقل و درك گردد تشويق شده است مانند: تعليم، تعلّم، مطالعه، مسافرت، مشورت و...