غير از شرايط صحّت و قبول عبادات كه بيان شد. امورى هم جزء شرايط كمال عبادت است. اين شرايط، نشان دهنده ارزش والاتر و محتواى بهتر و تاءثير بيشتر عبادات است. اين شرايط، از اين قرار است:
1- مشكل تر باشد
انجام كارها و عبادات آسان، از همه كس برمى آيد، ولى عباداتى كه دشوارتر است و همّت و اراده و رنج بيشترى لازم دارد، با ارزش تر و به كمال نزديك تر است. قرآن، از كسانى كه در دوران سختى، پيامبر خدا را يارى و پيروى كردند ستايش مىكند.(111) امام مجتبى عليه السلام با آنكه مركب سوارى داشت، ولى پياده به سفر حج مىرفت تا پاداش بيشترى داشته باشد. قرآن، از نماز شب خوانانى تمجيد مىكند كه خود را از بستر نرم و گرم جدا كرده به نيايش و نماز مىپردازند.(112)على عليه السلام فرموده است: اَفْضَلُ الاعمالِ ما اَكْرَهْتَ نَفْسَكَ عَلَيْهِ(113)برترين كارها آنست كه خود را بر انجام آن وادار كنى.قرآن، پاداش و مقام مجاهدان بزرگ و سخت كوش را برتر دانسته و مىفرمايد: فَضَّلَ اللَّهُ الُْمجَهِدِينَ عَلَى الْقَعِدِينَ اءَجْرَاً عَظِيماً(114)
2- مهم تر باشد
در انجام كارها، رعايت اهم و مهّم، نشان عقل و عاقبت انديشى و مصلحت شناسى است و اسلام، در كارها به آنچه كه لازم تر و مفيدتر و مهم تر است تشويق مىكند، چه در آموختن، چه در عبادت، چه در انفاق.پيامبر اسلام فرموده است: لا صَدَقَةَ وَ ذُورَحِمٍ مُحتاج (115)با وجود بستگان نيازمند، انفاق و كمك به ديگران بى ارزش است.و على عليه السلام مىفرمايد: لا قُربَة بِالنَوافِلِ اِذا اَضرَّتْ بِالْفَرائِضِ(116)هر گاه نمازهاى مستحب، به نمازهاى واجب ضرر برساند، آنگونه عبادت، موجب قرب به خدا نخواهد بود.
3- اثرش پايدارتر باشد
بركت، آثار فراوان و فوايد ماندگار يك عمل و انسان است. كارى و عبادتى صفت كمال دارد كه آثار آن زودگذر و ناپايدار نباشد.على عليه السلام مىفرمايد: رُتَّ يَسيرٍ اَنْمى مِنْ كَثيرٍ(117)چه بسا كارهاى كم وناچيز، كه از كارهاى بسيار رشد ونموّ بيشترى دارد.برخى از تاءليفات و اقدامات شايسته و مراكز خدماتى به اندازه اى خير و بركت و آثار وجودى دارد كه بسيارى از آثار و نوشته ها و اعمال، فاقد آنست. پس بركت نيز يكى از شرايط كمال عبادات است.
4- در خطّ پيامبر باشد
كمال عبادات و اعمال، آنست كه در مسير و خط سنّت و سيره پيامبر و اولياء دين باشد، نه بر اساس تشريفات يا سنّت هاى موروثى از نياكان يا محيط و خواسته مردم. عبادت، هر چه به روش معصومين عليهم السلام نزديك تر باشد ارزشمندتر است.
5- سبقت داشته باشد
در عبادات و كارهاى نيك، سابقه ارزش دارد و پيشتازى به اينگونه امور، ملاك كمال است. قرآن، بطور مكرّر، فرمانِ سارعوا و سابقوا دارد. در جايى مىفرمايد: لاَ يَسْتَوِى مِنكُم مَّنْ اءَنفَقَ مِن قَبْلِ الْفَتْحِ وَقَتَلَ اءُوْلََّئِكَ اءَعْظَمُ دَرَجَةً مِّنَ الَّذِينَ اءَنفَقُواْ مِن بَعْدُ وَقَتَلُواْ وَكُلاًّ وَعَدَ اللّهُ الْحُسْنَى (118)مسلمانانى كه پيش از فتح مكه، انفاق و جهاد كردند، پاداش بيشترى دارند از آنانكه پس از فتح مكه انفاق و مبارزه كردند. گرچه خداوند به هر دو گروه، وعده پاداش داده است.پس سبقت در كارهاى شايسته (انفاق و جهاد) از ملاك هاى كمال است. در حديثى مىخوانيم، على عليه السلام فرمود:لا يتمّ المعروفُ الاّ بثلاثِ خصالٍ: تَعْجيله وَ تَصْغيِرهُ وَ سترهُ(119) كار خير، زمانى ارزش بيشتر دارد كه هم زودتر انجام بگيرد، هم انجام دهنده آنرا كوچك پندارد (و به آن مغرور نشود) و هم پنهانى و دور از تظاهر انجام گيرد.از اين رو، بهترين نماز، نماز اوّل وقت است و هر چه از اوّل وقت دورتر شود، فضيلتش كمتر مىشود. در اذان كه شعار رسمى ماست، مىگوييم: حَىَّ عَلَى الصَّلاةِ، حَىَّ عَلَى الْفَلاحِ، حَىَّ عَلى خَيْرالْعَمَلِ. بسوى نماز و رستگارى و بهترين كارها بشتاب...!
6- در شرايط دشوار انجام شود
كار نيك و عبادتى كه در شرايط سلطه ستم و طاغوت ها انجام گيرد، چون فداكارى بيشترى مىخواهد وتاءثير فراوان تر دارد، ارزشمندتر است. آنجا كه فشارهاى محيط بيرون و غرائز درون، دست بدست مىدهد تا مانع عبادت و عبوديت شود، غلبه بر اين فشارها و پرستش خدا، ارزش و كمال است.قرآن در ستايش از مؤمنان راستين مىگويد: وَلاَ يَخَافُونَ لَوْمَةَ لاََّئِمٍ(120)در راه خدا از ملامت هيچ ملامتگرى هراس ندارند.در جاى ديگر مىفرمايد: الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسَلَتِ اللّهِ وَيَخْشَوْنَهُ وَلاَ يَخْشَوْنَ اءَحَداً إِلا اللّهَ(121) آنان، پيام هاى الهى را مىرسانند و از او مىترسند و از احدى جز خداوند نمى ترسند.آرى... آنانكه در محيط فاسد و سلطه ظالم، خود و دين خود را حفظ مىكنند (مانند همسر فرعون) از مقام بالاترى برخوردارند.
7- نشاط و دوام داشته باشد
بى نشاطى در عبادت، نشانه اى از نفاق است. قرآن منافقان را چنين توصيف مىكند كه وقتى به نماز مىايستند، نشاط ندارند.(122) در مقابل، نشاط بندگى، ارزش است و نيز تداوم عبادت، كمال آفرين است. در احاديث، اعمال اندكى كه پيوسته و مستمر باشد، بهتر از عبادت زياد ولى همراه با تنبلى و ملالت و رها كردن بشمار آمده است. قرآن وعده پاداش ها و بهره مندى هاى زياد در علم و فكر و... به كسانى داده كه در طريقت اسلام، پايدار باشند: وَاءَن لَوِ اسْتَقَمُواْ عَلَى الطَّرِيقَةِ لاََسْقَيْنَهُمْ مَّآءً غَدَقاً(123)
8 عبادت خود را بزرگ نشمارد
انسانهاى مغرور، عبادت خود را بزرگ و مهم مىبينند و از اين راه، دچار تباهى اعمال مىشوند. شرط كمال عبادت آنست كه عابد، عباداتش را زياد نبيند و مغرور نشود.امام سجّاد در دعاى مكارم الاخلاق از خداوند چنين مىطلبد:اللّهُمَّ عَبِّدْنى لَكَ وَ لا تُفْسِدْ عبادَتى بالعُجْبِ خدايا به من توفيق عبادت بده و عبادتم را با عُجب تباه مساز.احاديث بسيارى به اين مضمون است كه انسان عبادات و كارهاى نيك خود را بزرگ نشمارد. خداوند در قرآن، از عبادت و تسبيح بسيار فرشتگان و ذكر دائمى آنان ياد مىكند.(124) شايد به اين جهت كه بندگان روى زمين، مغرور چند ركعت نماز و عبادت خود نشوند.
9- با بصيرت باشد
آگاهى عميق و بصيرت و انديشه در دين، رمز ارزشمندى كارها و عبادات است و بدون آن عمل، فاقد ارزش لازم است.على عليه السلام مىفرمايد: اَلا، لا خَيرَ فىِ عِبادةٍ لَيْسَ فيها تَفَكُرٌ(125)عبادت بدون بصيرت و فكر، بى ارزش است.در حديث ديگرى تعبير يقين آمده است: اِنّ الْعَمَلَ الدائم الْقَليل عَلى الْيَقينِ، اَفْضَلُ عِنْدَاللّهِ مِنّ العَمَل الكَثير عَلى غَيْرِ يَقينٍ(126)عمل اندك ولى هميشگى بر اساس يقين، برتر است نزد خداوند، از كار بسيار بدون يقين و بصيرت.به همين مقدار، در بيان شرايط كمال عمل و عبادت اكتفا مىكنيم.
لطفا منتظر باشید ...
