بيان خوب غزالي درباره وجوب علم - خاتمیت نسخه متنی

بيان خوب غزالي درباره وجوب علم

به هر حال پيغمبر فرمود : طلب العلم فريضه علي كل مسلم . طلب علم بر هر مسلماني واجب است . مسأله اي در ميان علماء طرح شده است كه تا آنجا كه من ديده ام از همه مبسوط تر غزالي در [ ( احياء العلوم ) ] نقل كرده و مرحوم فيض هم در [ ( محجة البيضاء ) ] از او نقل مي كند ، راجع به اينكه
اين علمي كه پيغمبر فرمود طلب آن واجب است چه علمي است ؟ غزالي بيست قول نقل مي كند : متكلمين گفته اند مقصود ، علم اصول دين و علم الكلام است ، مفسرين گفته اند مقصود ، علم تفسير است ، فقها گفته اند مقصود علم فقه است ، يك عده اي گفته اند فلان ، و عده اي ديگر گفته اند بهمان . جواب همه اينها خيلي واضح است . غزالي بيان بسيار خوبي دارد و فيض هم آن را تأييد مي كند . مي گويد : علمها بر دو قسم است : بعضي از علوم خودش في حد ذاته در دين هدف است مثل معرفه الله كه بر هر كسي واجب عيني است . بعضي از علمها هست كه خود علم هدف نيست بلكه علم ، وسيله است . آنوقت هر هدفي از هدفهاي اسلام كه توقف به علم داشته باشدعلم آن هم واجب مي شود . مثلا در اسلام طبابت يكي از واجبات كفائي است و علم طب وسيله اي است براي آن ، پس علم طب هم به نحو واجب كفائي واجب مي شود ، پس طلب العلم فريضة شامل آن هم مي شود . تجارت واجب كفائي استو در حدودي كه احتياج به علم دارد تحصيل علم آن هم واجب مي شود ، تحصيل علم اقتصاد در حدودي كه تجارت به آن توقف دارد ، و از اين قبيل با همين بياني كه عرض كردم شما قياس بگيريد بسيار زياد است . پس علم واجب است ، فريضه است ، اما به اصطلاح علماء يك واجب نفسي تهيوئي است يعني واجبي است كه مقدمه يك واجب ديگر است . البته علم معرفة الله و امثال آن به جاي خود ، بسياري از علوم هست كه آن علوم واجب است به عنوان مقدمه يك واجب ديگر.

ممكن است شما سؤال كنيد كه آيا ممكن است [ كه اين امر نسبت به ] زمانها فرق بكند كه يك علم در يك زمان واجب باشد و در يك زمان ديگر واجب نباشد ، در يك زمان واجب باشد و در يك زمان واجب تر باشد ، در يك زمان حرام باشد و در يك زمان واجب باشد ، آيا همچو چيزي مي شود يا نه ؟ بلي مي شود ، زيرا كه علم يك واجب مقدمي است و بستگي به آن هدفي دارد كه اين علم وسيله آن است . آن هدف گاهي براي مسلمين اهميت پيدا مي كند [ و گاهي اهميت خود را از دست مي دهد ] و به هر درجه كه اهميت آن بالاتر برود ، اهميت علمش هم بالا مي رود.

طبيعت شناسي يك روزي واجب نبوده است و يا خيلي واجب ضعيفي بوده است ، ولي اسلام دستوري دارد ، مثلا مي گويد : اعدوا لهم ما استطعتم من قوش ( 1 ) . مي گويد در مقابل دشمن حداكثر نيرو را بايد داشته باشيد . اين يك واجب است .

اين واجبي است كه در زمان ما برخلاف زمانهاي قديم روي پاشنه علم مي چرخد ، يعني آن نيرويي كه حداكثر نيرو باشد در عصر ما جز با علم تهيه نمي شود ، قهرا علم آن واجب مي شود . آيا تحصيلات اتم شناسي بر مسلمين واجب است ؟ بلي واجب است . آيا پانصد سال پيش هم واجب بود ؟ خير ، اين يك علم مقدمي بود و لزومي نداشت . امروز هدف اسلام را اين علم تأمين مي كند ، بنابراين امروز واجب مي شود . درجه وجوبش چقدر است ؟ بايد ديد درجه اعدوا لهم ما استطعتم من قوش چقدر است . ممكن است اين يك واجبي بشود كه در صدر همه واجبات ما قرار بگيرد . اين را كي بايد بفهمد ؟ همان كسي كه اميرالمؤمنين فرمود : من تصيير كل فرع الي اصله ، هماني كه امام فرمود : علينا القاء الاصول و عليكم بالتفريع ، آن كسي كه كليات اسلام را مي شناسد ، اصول اسلام را مي شناسد، هدفهاي اسلام را مي شناسد ، وسائل را تشخيص مي دهد ، مي فهمد چه چيز هدف و چه چيز وسيله است و اهميت وسيله بستگي پيدا مي كند به اهميت هدف ، يك روزي مي آيد وفتوا مي دهد كه امروز فلان علم در درجه اول اهميت است و بر مسلمين واجب است كه آن را تحصيل كنند .

1 سوره انفال ، آيه 60 -