شرح نهج البلاغه نسخه متنی

شرح و تفسير:

همچون كوه استوار باش! همانگونه كه در بالا اشاره شد، اين خطبه نيز ناظر به جريانات جنگ جمل است.

آنجا كه امام (ع) پرچم را به دست فرزند شجاعش (محمد بن حنفيه) مى سپارد و در عباراتى كوتاه و موثر و دلنشين، قسمت مهمى از دستورات جنگى را براى او در هفت جمله بيان مى دارد: نخست مى فرمايد: اگر كوهها متزلزل شود، تو تكان مخور! (تزول الجبال و لا تزل).

در واقع مهمترين مساله در ميدان جنگ، مساله استقامت و پايمردى است كه رسيدن به پيروزى بدون آن غير ممكن است، و امام (ع) نيز در آغاز، روى همين مساله انگشت مى گذارد.

اين جمله مى تواند اشاره اى به مضمون حديث معروفى باشد كه درباره مومن نقل شده است كه مى فرمايد: المومن كالجبل الراسخ لا تحركه العواصف، فرد باايمان همچون كوه پا برجاست كه طوفانها و تندبادها آن را تكان نمى دهد! در حديث ديگرى از پيامبر اكرم (ص) مى خوانيم: المومن اشد فى دينه من الجبال الراسيه و ذلك ان الجبل قد ينحت منه و المومن لا يقدر احد على ان ينحت من دينه شيئا، مومن، در دينش از كوههاى پابرجا محكمتر است! چرا كه كوه را گاهى مى تراشند، ولى از دين مومن چيزى كم و تراشيده نمى شود! سپس از ا
ين دستور كلى فراتر رفته و به جزئياتى كه در اين زمينه موثر و كارساز است مى پردازد، و در دومين جمله مى فرمايد: دندانهايت را به هم بفشار (عض على ناجذك).

ناجذ گاه به معنى دندانهايى كه بعد از دندان انياب واقع شده، تفسير گرديده و گاه به معنى دندان عقل و گاه به معنى همه دندانها و يا همه دندانهاى آسيا.

و در اينجا مناسب معناى سوم است.

گفته مى شود فشار آوردن روى دندانها دو فايده دارد: نخست اين كه ترس و وحشت را زايل مى كند و به همين دليل هنگامى كه انسان از ترس بلرزد اگر دندانها را محكم بر هم بفشارد لرزش او ساكت يا كم مى شود و ديگر اين كه استخوانهاى سر را محكم نگاه مى دارد و در برابر ضربات دشمن آسيب كمترى به آن مى رسد و شبيه اين معنى در خطبه ديگرى از نهج البلاغه آمده است آنجا كه مى فرمايد: و عضوا على الاضراس فانه انبى للسيوف عن الهام، دندانها را روى هم فشار دهيد كه اين كار تاثير شمشير را بر سر كمتر مى كند.

در سومين جمله با تعبير بسيار زيبايى مى فرمايد: جمجمه خويش را به خدا عاريت ده! (اعر الله جمجمتك).

اشاره به اين كه آماده ايثار، جانبازى و شهادت در راه خدا باش كه اين آمادگى مايه شجاعت و شهامت و پايمردى است! بعضى از شارح
ان نهج البلاغه از اين جمله، پيشگويى و بشارت نسبت به سرنوشت محمد بن حنفيه در ميدان جنگ جمل استفاده كرده اند داير بر اين كه تو از اين ميدان سالم برون خواهى آمد چرا كه در مفهوم عاريت، باز پس گرفتن نهفته شده است.

در چهارمين جمله مى فرمايد: قدمهايت را در زمين ميخكوب كن! (تد فى الارض قدمك).

اشاره به اين كه فكر عقب نشينى و فرار از ميدان هرگز در سر نپروران و در برابر دشمن ثابت قدم باش! همانگونه كه قرآن مجيد به مومنان دستور مى دهد: يا ايها الذين آمنوا اذا لقيتم فئه فاثبتوا، اى كسانى كه ايمان آورده ايد هنگامى كه در ميدان نبرد با گروهى روبرو مى شويد ثابت قدم باشيد! تفاوت اين جمله با جمله اول ممكن است در اين بوده باشد كه جمله اول عدم تزلزل در فكر و روحيه را بيان مى كند و جمله اخير عدم تزلزل ظاهرى و جسمانى و عقب نشينى نكردن را در نظر دارد.

در پنجمين جمله مى فرمايد: نگاهت به آخر لشكر دشمن باشد! (ارم ببصرك اقصى القوم).

اين نگاه سبب مى شود كه به تمام ميدان و لشكر دشمن احاطه پيدا كند و آرايش جنگى را در همه جاى ميدان زير نظر بگيرد و از كم و كيف آن آگاه شود و محاسبات تهاجمى يا دفاعى خويش را بر اساس صحيح استوار سازد.

در ششمين ج
مله مى فرمايد: (بعد از آن كه تمام لشكر و جوانب ميدان را در نظر گرفتى) نظرت را فرو گير! (و غض بصرك).

اين جمله، يا به معناى حقيقى آن است كه خود را در ميدان، دائما متوجه مناطق دوردست كه از تكرار نظر به آن، گاه ترس و رعبى به وجود مى آيد، مشغول نكند و تنها به اطراف خود بنگرد (توجه داشته باشيد غض بصر به معناى بستن چشم نيست بلكه به معناى فرو انداختن و كوتاه كردن نگاه است) و يا به معناى كنايى است يعنى نسبت به كثرت نفرات و تجهيزات دشمن بى اعتنا باش و از آن چشم فرو گير و با شجاعت و شهامت بر دشمن بتاز و ضربات خود را بى واهمه بر او فرود آور! شاهد اين معنا جمله اى است كه در خطبه ديگرى از نهج البلاغه آمده است آنجا كه مى فرمايد: و غضوا الابصار فانه اربط للجاش و اسكن للقلوب، چشمهاى خود را فرو گيريد تا قلب شما قويتر و روح شما آرامتر باشد.

در هفتمين و آخرين جمله به يك نكته بسيار مهم و اساسى كه جنبه معنوى و روحانى دارد و مايه قوت نفوس و آرامش خاطر باشد، اشاره مى كند و مى فرمايد: با اين همه بدان كه نصرت و پيروزى از سوى خداوند سبحان است! (و اعلم ان النصر من عند الله سبحانه).

اشاره به اين كه آنچه گفته شد تنها اسباب و مقدمات از نظر
ظاهر به حساب مى آيد، آنچه مهم است اراده خداست كه پيروزى و نصرت از آن سرچشمه مى گيرد، بر او دل ببند و به او تكيه كن و موفقيت نهايى را از او بخواه كه او بر هر چيزى قادر و تواناست و نسبت به بندگان با ايمان و مجاهد، رحيم و مهربان است! همانگونه كه در قرآن مجيد نيز مى خوانيم: و ما النصر الا من عند الله العزيز الحكيم، پيروزى، تنها از سوى خداوند عزيز و حكيم است.

جالب اين كه قرآن مجيد در آغاز اين آيه سخن از يارى فرشتگان به ميان مى آرد ولى با اين حال مى فرمايد: تصور نكنيد كه نصرت و پيروزى به دست فرشتگان است، بلكه تنها به دست خداوند قادر، عالم و تواناست!